Сув-ботқоқ ҳудудлари – ўсимлик ва жониворлар учун энг ишончли жой

Бугун, 2 феврал – Бутунжаҳон сувли-ботқоқли ерлар куни. Бу тўғрисида халқаро аҳамиятга молик конвенция имзоланган. Сув-ботқоқ ҳудудлари кўпгина ноёб жонизотлар учун бошпана, насл қолдириш маскани ҳисобланади.

Кўпгина ўсимлик ва ҳайвон турлари, жумладан, бир қатор ноёб ва йўқолиб кетиш хавфи остида турган турлар сув-ботқоқларда яшайди. Сувли ерларда ўсадиган ўсимликлар йиртқичлардан бошпана ва қушлар учун уя бўлиб хизмат қилади. Баъзи ҳайвонлар турлари бутун ҳаётини ботқоқ ерларда ўтказади, бошқалари – мажбурий турлар – насл бериш учун сув-ботқоқ ерларига боришлари керак.

Сув-ботқоқ ерлари бу – ернинг сув билан тўйинган ёки йилнинг бир қисми доимий сув билан қопланган майдонлар. Сувли ерларда уч хил ўсимликлар ўсади: сув остида ўсадиган сувости ўсимликлари, сув юзасида сузувчи ўсимликлар ва ботқоқ ўсимликларнинг кўп қисмини ташкил этувчи ўсимликлар.

Чучук сувли ботқоқларда ўт, ёввойи гул ва буталар, шўр сувли ботқоқларда эса қамиш, шўр ўсимликлар мавжуд. Сув-ботқоқ ўсимликлари сувни ушлаб туришга ёрдам беради, бу эса маҳаллий дарёларни сув босишидан сақлайди ва сув эрозиясининг олдини олади.

Турли жониворлар ўз уйларини ботқоқли жойларда қуради. Қундуз, кийик, қоракузан ва ондатралар сувли ерларда яшаши мумкин бўлган сутэмизувчилар сирасидан.

Аллигатор, илон, тошбақа, тритон (калтакесаксимон жонивор) ва самандар (саламандра) сув-ботқоқли жойларда яшайдиган судралувчилар ва амфибиялар қаторига киради. Қисқичбақалар, чивинлар ва ниначилар каби умуртқасиз жонзотлар ҳам сув-ботқоқли жойларда яшайди.

Баъзи ҳайвонлар учун ботқоқлар ўз уйлари бўлса, бошқалари кўпайиш учун бу ерларда тўхтайди. Қушлар, қорақулоқлар ва қизил қанотли қорақулоқлар сув-ботқоқли ерлардан уя қўйиш жойи ва қўриқхона (ижтимоий қушлар биргаликда уя қурадиган жойлар) сифатида фойдаланади.

Чизиқли басс, денгиз олабалиғи ва бошқа балиқлар сув-ботқоқ ерлардан уруғ қўйиш учун жой ва ўз авлодлари учун питомник сифатида фойдаланади. Канада ғозлари, кўк турналар ва лочинлар каби кўчиб юрувчи қушлар кўпинча дам олиш учун сув-ботқоқ жойларда тўхтайди, қуёнлар, қурбақалар ва бошқалар эса яшаш жойидан бошпана ва йиртқичлардан яшириниш учун фойдаланади.

1971 йил 2 феврал куни Эроннинг Рамсар шаҳрида халқаро аҳамиятга эга, асосан сувда сузувчи қушларнинг яшаш макони бўлган сувли-ботқоқли ҳудудлар тўғрисидаги конвенция имзоланди. Ҳужжат имзоланган кун Бутунжаҳон сувли-ботқоқли ҳудудлар куни (World Wetlands Dai – VVD) сифатида кенг нишонланади.

Рамсар конвенциясининг асосий мақсади бутун дунё бўйлаб барқарор ривожланишга эришиш воситаси сифатида сув-ботқоқ ҳудудларини муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланиш ҳисобланади.

Жаҳон сув-ботқоқлик куни биринчи марта 1997 йилда нишонланди. Куннинг мавзуси сув-ботқоқ ҳудудларни муҳофаза қилиш ва улардан оқилона фойдаланишдир. Рамсар конвенциясига қўшилишнинг асосий шартларидан бири ўз ҳудудида камида битта Рамсар ҳудудини яратишдир.

Ҳудудни танлаш мураккаб мезонларга мувофиқ амалга оширилади. Рамсар ҳукумати томонидан эълон қилинган ерларни конвенция котибияти Халқаро аҳамиятга эга бўлган сув-ботқоқ ерлари рўйхатига киритади (Ramsar List of Wetlands of international Importance). Ушбу объектлар ҳолати тўғрисида маълумот сув-ботқоқ ерларини сақлаб қолиш халқаро бюроси базасида жойлашади ва доимий янгиланади.

Маълумотларга кўра, бугунги кунда 170 дан зиёд мамлакат Рамсар конвенциясига қўшилган ҳисобланади. Халқаро аҳамиятга эга сувли-ботқоқли ҳудудлар рўйхатига умумий майдони 255 миллион гектар бўлган

2 435 та сувли-ботқоқли комплекслар киради.

Ўзбекистон мазкур конвенцияга 2001 йилда қўшилган. Мамлакат ҳудудида жойлашган Денгизкўл, Айдар-Арнасой кўллар тизими ҳамда Қуйимозор ва Тўдакўл Рамсар конвенцияси рўйхатига киритилган.

Қуйимозор сув омбори Ўзбекистонда катталиги жиҳатидан бешинчи ўринда бўлган Бухоро шаҳри ва унга яқин Когон шаҳри учун асосий ичимлик суви манбайидир. Унинг суви қўшни Тўдакўл сув омбори сувига қараганда чучукроқ. Ундан асосан деҳқончилик ва қишлоқ хўжалиги экинларини суғоришда фойдаланилади.

Умумий майдони қарийб 32 минг гектарни ташкил этадиган ушбу сувли-ботқоқ ер майдони кўчманчи қушлар учун ҳам муҳим тўхтаб ўтиш жойи ҳисобланади. Маълумотларга кўра, сўнгги беш йилда ушбу ҳудудда қўниб ўтган қушларнинг ўртача йиллик сони 40 мингдан ортиқ.

Тахминан 229 та қуш тури, шу жумладан йўқолиб кетиш хавфи остида бўлган оқбош ўрдак ҳам рўйхатга олинган, биогеографик хилма-хилликни сақлаб қолиш учун уларнинг 1 фоизидан кўпроғи шу маконда қишлайди. Сув ҳавзаларидаги Амударё куракбуруни ва бақра балиғи эса йўқолиб кетиш хавфи остида қолмоқда.