Қиш тугаб, гўё унутилган муаммо: Энергетика кризиси такрорланмаслиги учун нима қилиш керак?

Ишончли ва арзон энергиядан фойдаланиш аҳолининг иқтисодий ва ижтимоий фаровонлиги учун муҳим аҳамиятга эга бўлгани сабабли Тошкент шаҳридаги энергетика инқирози ташвиш уйғотади. Газ босими ўзгариши ва ёқилғи қуйиш шохобчаларидаги турнақатор навбатлар кундалик ҳаётга сезиларли салбий таъсир кўрсатиши ва иситиш ҳамда транспорт каби муҳим хизматларда узилишларга олиб келади.

Пойтахтдаги энергетика инқирозининг асл сабабларини синчиклаб ўрганиб чиқиш, вазиятни тўғри йўлга қўйиш ва энергетика тармоғи шаҳарнинг ўсиб бораётган эҳтиёжларини қондириш имкониятига эга бўлишини таъминлаш зарур. Бу янги инфратузилмага сармоя киритиш, энергия самарадорлигини ошириш, энергия балансини диверсификация қилиш ва барқарор энергия ривожланишига ёрдам берувчи сиёсат ва қоидаларни амалга оширишни ўз ичига олади.

Шунингдек, аҳолини энергетика соҳаси ҳолати ва инқироздан чиқиш бўйича кўрилаётган чора-тадбирлар тўғрисида хабардор қилиш муҳим аҳамиятга эга. Аниқ ва шаффоф мулоқот халқнинг ишончи ва тушунишини мустаҳкамлашга ёрдам беради ва инқирознинг аҳолига салбий таъсирини минималлаштиради.

Хусусий секторни жалб қилиш ва энергетика соҳасига хусусий инвестицияларни рағбатлантириш энергия инқирозини бартараф этиш ва келажакда барқарор ва ишончли энергия таъминотини таъминлашда муҳим рол ўйнайди. Бу хусусий компанияларни шамол ва қуёш каби қайта тикланадиган энергия манбаларига сармоя киритиш, шунингдек энергия самарадорлигини оширадиган ва чиқиндиларни камайтирадиган инновацион ечимларни жорий этишни рағбатлантиришни ўз ичига олади.

Бундан ташқари, давлат манфаатларини ҳисобга олган ҳолда энергетика соҳасини масъулиятли ва шаффоф бошқариш ва тартибга солишни таъминлаш муҳимдир. Бу энергия ишлаб чиқариш ва тақсимлаш бўйича аниқ стандарт ва қоидаларни белгилашни, шунингдек, сектор ҳисобдорлигини ва аҳоли эҳтиёжлари ва ташвишларига жавоб беришини таъминлайди.

Тошкент шаҳридаги энергетика инқирозини ҳал этиш иқтисодий, ижтимоий ва экологик омилларни ҳисобга олган ҳолда кўп қиррали ёндашувни талаб қилади. Биргаликда ишлаш ва энергетикани бошқаришда комплекс ва барқарор ёндашувни қўллаш орқали шаҳар ва унинг аҳолиси учун ишончли ва арзон энергия таъминотини таъминлаш, шунингдек, унинг узлуксиз ривожланиши ва ўсишини қўллаб-қувватлаш лозим.

Энергетика соҳасида давлат монополияси рақобат, самарадорлик ва инновациялар нуқтаи назаридан муаммоларни келтириб чиқаради. Монополия шароитида рақобат кўпинча чекланган бўлиб, бу нархлар ошишига, хизмат кўрсатиш сифати пасайишига ва истеъмолчиларнинг чекланган танловига олиб келади. Бундан ташқари, давлат монополиясида самарадорликни ошириш ва харажатларни камайтириш учун хусусий компания каби рағбатлар бўлмаслиги мумкин, бу ҳам хизматлар нархи ва сифатига таъсир қилади.

Шу билан бирга, давлат монополиясининг истиқболли афзалликлари ҳам бор. Масалан, энергетика сектори устидан кўпроқ назорат ва барча фуқароларнинг энергиядан фойдаланишини таъминлашга эътибор берилади. Бу, шунингдек, ҳукуматга энергетика соҳасини яхшироқ тартибга солиш ва миллий устуворликларга мос келадиган айрим энергия сиёсати ва ташаббусларини илгари суриш имконини бериши ҳам мумкин.

Давлат монополиясини сақлаб қолиш ёки энергетика секторини хусусий сармоя ва бошқарувга очиш тўғрисидаги қарор мураккаб ва сиёсий аҳамиятга эга бўлган масала бўлиб, уни мамлакатнинг ўзига хос шароитлари ва мақсадларидан келиб чиққан ҳолда синчковлик билан таҳлил қилиш зарур. Энергетика соҳасидаги ҳар қандай ўзгаришлар барча манфаатдор томонлар манфаатлари ва ташвишларини инобатга олган ҳолда шаффоф ва маслаҳат асосида амалга оширилиши керак.

Бунда бошқа давлатларнинг энергетика соҳасини ислоҳ қилиш ва хусусийлаштириш борасидаги тажрибаси ва сабоқларини ҳам ҳисобга олиш лозим. Баъзи мамлакатларда энергетика соҳасини хусусийлаштириш бўйича ижобий натижалар мавжуд, бу эса рақобат кучайишига, нархлар пасайишига ва хизмат кўрсатиш сифати яхшиланишига олиб келди. Бошқа томондан, баъзи мамлакатларда энергетика соҳасига инвестициялар қисқариши ва аҳолининг айрим қатламлари учун энергиядан фойдаланиш қисқариши каби салбий тажрибалар мавжуд.

Энергетика сектори ҳар қандай мамлакат иқтисодиёти ва фаровонлигининг муҳим таркибий қисми бўлиб, уни бошқариш ва тартибга солиш билан боғлиқ қарорларга эҳтиёткорлик билан ёндашиш муҳимдир.

Масалан, “Ҳудудий электр тармоқлари” акциядорлик жамияти вилоятлардаги “Ҳудудий электр тармоқлари корхоналари” акциядорлик жамиятларини хусусий секторга сотиш ёки корпоратив бошқарувга бериши лозим. Хусусий секторлар учун фақат ҲЭТКдан энергияни сотиб олиб истеъмолчиларга сотиш (ритейл) имконияти таклиф қилинмоқда. Агар ритейлларда электр энергияни фақат “Ҳудудий электр тармоқлари” акциядорлик жамиятидан сотиб олишдан бошқа чора қолмаса, улар учун бу бозор қизиқ эмас. Бундай тузилма энергетика соҳасидаги рақобатни чеклаши ва истеъмолчилар учун нархлар ошишига олиб келиши мумкин. Рақобатбардошроқ ва самарали энергия бозорини ривожлантиришга кўмаклашиш учун мавжуд меъёрий-ҳуқуқий базани қайта кўриб чиқиш ва хусусий секторнинг кенгроқ иштироки ва рақобатини рағбатлантирадиган ислоҳотларни жадаллаштириш зарур бўлади. Бу энергетика соҳасида инновациялар ва инвестицияларни рағбатлантиришга ёрдам беради ва истеъмолчилар учун яхши хизматлар ва нархларни пасайтиришга олиб келади.

Норматив-ҳуқуқий базага киритилган ҳар қандай ўзгартиришлар шаффоф ва адолатли бўлишини ҳамда барча манфаатдор томонлар, жумладан, истеъмолчилар, энергетика компаниялари ва ҳукумат манфаатларини ҳисобга олиши ҳам муҳим. Яхши ишлаб чиқилган меъёрий-ҳуқуқий база энергетика секторининг жамоат манфаатини таъминловчи ва истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қиладиган тарзда ишлашига ёрдам беради.

Тошкентдаги энергетика инқирозини ҳал этиш кўп томонлама ёндашувни талаб қилади. Ҳукумат муаммони тан олиши ва уни электр энергияси нархларини меъёрлаштириш, энергетика соҳасини монополиядан чиқариш ва янги технологияларни жорий этиш орқали ҳал қилиши керак. Ишончли ва узлуксиз энергия таъминоти учун адолатли нарх тўлашга тайёр бўлишида аҳолининг ҳам ўрни бор. Энергетика соҳасини ривожлантириш ва модернизация қилиш учун у фойдали бўлиши керак. Аҳолига таъсирини юмшатиш учун табақалаштирилган тарифлар ва бошқа чоралар жорий этилиши мумкин. Бироқ, охир-оқибат, аҳоли арзон, аммо ишончсиз электр энергиясини танлаши ёки ишончли таъминот учун бироз кўпроқ пул тўлаши керак бўлади.

Жорий йилнинг 16 январида Президент энергия ресурслари таъминоти юзасидан йиғилиш ўтказиб, икки ой муддатда хориждан малакали мутахассисларни олиб келиб, бошқарув ва ишлаб чиқариш жараёнларини рақамлаштириш бўйича амалий ишларни бошлаш вазифасини қўйганди. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Хорижда истиқомат қилаётган ватандошлар билан ҳамкорлик соҳасида Ўзбекистон Республикаси давлат сиёсатини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори асосида хорижий компанияларда ишлаётган ватандошларни маълум муддатга шартнома асосида компанияси ёки ўзини жалб қилиб, давлат корхоналари жозибадорлигини ошириш ва корпоратив бошқарув йўлга қўйилиши мақсадга мувофиқдир. Энг асосийси жамоа вакиллари битталаб эмас, бирданига алмаштирилиши муҳим аҳамият касб этади.

Германияда электр энергия товар ҳисобланади. Аксарият провайдерлар бир хил хизматларни тақдим этадилар, лекин уларнинг нархлари фарқ қилиши мумкин. Германияда ҳар бир уй хўжаликлари 100 га яқин электр таъминотчиларидан бирини танлаши мумкин. Бундан ташқари, бутун мамлакат бўйлаб уларнинг сони 1000 дан ортиқ. Шунинг учун, квартирангиз ёки уйингиз учун янги энергия компаниясини танлашда, чалкашиб кетиш мумкин.

Тўртта асосий электр энергия провайдерлари мавжуд: E.ON, RWE, EnBW ва Vattenfall. Буларга қўшимча равишда Lichtblick, Polarstern, Ostrom, Grünwelt ва Greenpeace Energy каби бир нечта “яшил” етказиб берувчилар мавжуд. Бундан ташқари, сиз паст, ўрта ва қиммат нархлардаги турли компаниялардан бирини танлашингиз мумкин.

Тўғри, кўплаб мамлакатларда, жумладан, Ўзбекистонда ҳам электр энергияси нархи жаҳон ўртача даражасидан паст, бу эса энергетика соҳасини модернизация қилиш ва кенгайтириш имкониятларини чеклайди. Электр таъминотининг аҳволини яхшилаш тарифларни кўтариш ва монополияни йўқотишни талаб қилади. Аммо бу шаффоф, адолатли ва аҳоли учун жуда оғир бўлмаган тарзда амалга оширилиши керак. Дифференциаллаштирилган тарифлар ва бошқа чора-тадбирлар, масалан, кам таъминланган уй хўжаликлари учун субсидиялар бу жараённи бошқаришга ёрдам беради.

 Электр нархини ошириш муаммонинг ягона ечими эмаслигини ҳам тан олиш керак. Ҳукумат ва энергетика компаниялари энергия самарадорлигини ошириш, қайта тикланадиган энергияга сармоя киритиш ва тармоқ инфратузилмасини яхшилаш каби бошқа йўлларини ҳам кўриб чиқиши керак.

Иқтисодий ва жамоатчилик фикри омилларидан ташқари, энергетика соҳасини яхшилашда атроф-муҳит ва технологик жиҳатлар ҳам ҳисобга олиниши керак. Қуёш, шамол ва гидроэнергетика каби қайта тикланадиган энергия манбаларига сармоя киритиш иссиқхона газлари чиқиндиларини камайтиришга, қазиб олинадиган ёқилғига қарамликни пасайтиришга ва энергия хавфсизлигини оширишга ёрдам беради.

Шунингдек, энергияни сақлаш, тармоқни бошқаришнинг илғор усуллари каби энергия технологиялари ривожланишини кузатиш муҳимдир. Ушбу технологиялар энергия тизими самарадорлиги ва ишончлилигини ошириш, энергия йўқотишларини камайтириш ва қайта тикланадиган энергия манбалари тизимига интеграциялашувини таъминлашга хизмат қилади.

Энергетика соҳасини такомиллаштиришнинг яна бир муҳим жиҳати аҳолининг энергетик таълим ва хабардорлик даражасини оширишдан иборат. Бу одамларга энергия тежаш, қайта тикланадиган энергия манбалари ва уларнинг энергия истеъмолининг атроф-муҳитга таъсири муҳимлигини тушунишга ёрдам беради.

Ушбу қадамлардан ташқари, энергетика секторини такомиллаштиришни қўллаб-қувватлаш учун амалга оширилиши мумкин бўлган сиёсат ва тартибга солиш чоралари ҳам мавжуд. Мисол учун, ҳукумат қайта тикланадиган энергияга сармоя киритган компаниялар учун солиқ имтиёзлари бериши, бинолар ва жиҳозлар учун энергия самарадорлиги стандартларини белгилаши мумкин. Ҳукумат, шунингдек, кам таъминланган уй хўжаликларига энергия хизматларидан фойдаланишда ёрдам бериш учун молиявий ёрдам кўрсата олади.

Энергетика соҳасини яхшилашда халқаро ҳамкорлик ҳам муҳим рол ўйнаши мумкин. Билимлар, технология ва илғор тажрибаларни алмашиш орқали давлатлар энергиядан фойдаланиш имкониятини ошириш ва энергия самарадорлиги ва ишончлилигини яхшилаш учун биргаликда ишлайди.

Вақт ўтиши билан энергетика соҳасидаги тараққиётни кузатиш ва баҳолаш муҳимдир. Бу такомиллаштириш соҳаларини аниқлашга, сиёсий чоралари таъсирини кузатишга ва энергия таълими дастурлари самарадорлигини баҳолашга ёрдам беради.

Энергетика инфратузилмасига инвестициялар энергетика соҳасини такомиллаштиришнинг яна бир муҳим жиҳати ҳисобланади. Бунга мавжуд энергетика тизимларини модернизация қилиш, қишлоқ жойларда электр энергиясидан фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш, энергияга бўлган талабни қондириш учун янги энергетика инфратузилмасини барпо этиш киради. Энергетика инфратузилмаси лойиҳалари иш ўринларини яратади, иқтисодий ўсишни рағбатлантиради ва энергия хавфсизлигини яхшилайди.

Бундан ташқари, энергиядан фойдаланиш ва сотиб олиш имконияти, айниқса заиф ва маргинал жамоалар учун ҳал қилиниши керак. Энергиядан фойдаланиш инсоннинг асосий ҳуқуқи ва иқтисодий ва ижтимоий ривожланишнинг асосий омилидир. Ҳукумат ва ташкилотлар энергия хизматларидан фойдаланиш имкониятини ошириш учун биргаликда ҳаракат қилишлари керак, айниқса ҳозирда энергиядан маҳрум бўлган ёки чекланганлар учун.

Ва ниҳоят, шаффофлик ва ҳисобдорлик муваффақиятли энергетика секторининг муҳим таркибий қисмидир. Ҳукумат ва ташкилотлар энергетика сиёсати, амалиёти ва инвестициялари борасида шаффоф бўлиши ҳамда ўз ҳаракатлари ва қарорлари учун жавобгар бўлиши керак. Бу аҳолининг энергетика соҳасига ишончини ошириш ва энергия ечимларини қўллаб-қувватлашни кучайтиришга ёрдам беради.

Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш керакки, энергетика соҳасини такомиллаштириш мураккаб ва машаққатли вазифа бўлса-да, барқарор ривожланиш ва иқтисодий ўсиш учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Яхлит ёндашувни қўллаш, жамоалар билан ҳамкорлик қилиш, инфратузилмага сармоя киритиш ҳамда шаффофлик ва жавобгарликни рағбатлантириш орқали барча учун ёрқин энергия келажаги қуришга эришилади.  

Равшан Хўжанов, халқаро энергетик-эксперт,
Германия қуёш энергияси ассоциацияси ва халқаро атроф-муҳит муҳофазаси бўйича
Александр Гумбольдт жамғармаси aъзоси