«Жазирамадаги одамлар» – «чўлқуварлар» ҳаёти тасвирланган асар

Бир пайтлар юртимизда чўлли ҳудудларга аҳолининг бир қисми кўчирилиб, экин-тикин экиш, пахта етиштириш, умуман, чўлни обод қилишга жалб этилганди. Аммо бу лойиҳа бора-бора ўзини оқлай олмади. Маълум муддат самара бергандек бўлди-ю, кейин барча чора-тадбир чиппакка чиқди.

Чунки табиат қонуниятига инсоният томонидан даҳл қилинаётганди. Ўз қонуниятини мажбурий тарзда ўзгартиришга уринган башариятга қарши табиат исён кўтарди. Бу исённи шўрлашиш, ҳосил бермаслик орқали намоён қила бошлаганди. 

Ëзувчи Луқмон Бўрихоннинг «Жазирамадаги одамлар» асарида табиат қонуни билан биргаликда инсоният қонунияти ҳам таққосланган ҳолатда кўрсатиб берилади.

Сюжет:

Асарда 41-ширкат аҳолиси бўлмиш чўлқуварларнинг гоҳи сурурли, гоҳи аламли, жўшқин воқеа-ҳодисаларга тўла ҳаёти акс этади. Кўкаламзор қишлоқларидан чўлни обод қилиш мақсадида келган қишлоқ одамларининг чўлга мослашиши оғир кечади. 

Асар Самад исмли йигитча тилидан ҳикоя қилинади. Бола атрофидаги кўплаб инсонларнинг характери ва яшаш тарзларини киноялар орқали очиб беришга уринади. Асарда юмор, пичинг, киноя етакчилик қилади.

Китобхон 41-ширкат одамларини умумий тарзда содда, гўл, замондан бироз ортда деган тушунчаларга бориши мумкин. Аммо уларнинг ўзига яраша айёрлигини, қувлигини, риёкорликларини ҳикоячининг кинояларидан англаб олишимиз мумкин.

Самаднинг ён қўшниси бўлмиш Ўроқвой шаҳарда ўқирди ва у кутилмаганда Лолахон исмли шаҳарлик қизни бир кун ичида тўй қилиб олиб келади. Самад болалик муҳаббати билан Лолахонга боғланиб қолади ва унда аёлга нисбатан беғубор севги пайдо бўлади.

Лолахон ва Ўроқ битта фарзандли бўлгач Ўроқвойни ҳарбий хизматга чақиртиришади. Афсуски, кўп ўтмай унинг жасади темир сандиқда келади. Қисқа муддат ичида қишлоқ аҳолиси Ўроқни қаҳрамон ҳисоблаб ҳайкалини ўрнатишади ва Лолахонни унинг беваси сифатида садоқат тимсолига айлантиришади. 

Бидъат ва хурофотларга муккасидан кетган одамлар энди кимнинг тўйи бўлса, келин ва куёв Ўроқвойнинг ҳайкали пойига гул қўйиб, ҳайкал ёнида турган Лолахонни тавоф қилиш одатини ўйлаб топишади. 

Ўроқнинг укаси Ашур асарда кўзбўямачи, қаерда жанжал бўлса ҳозир-у нозир, умуман олганда, қишлоқнинг олд йигити этиб тасвирланади. 

Бир куни қишлоқда тўй бўлади. Бутун қишлоқ аҳолиси тўйга боради. Аммо Лолахон бева экани ва ўзини энди тўйларда кўриш бошқаларга эриш туюлиб қолгани сабаб уйида қолади. Шу пайт Самад ҳам ўртоғи Дурбек билан исириқ учун уйидаги молхонага киришади. Улар Лолахоннинг ким биландир эркаланиб шивирлашаётганини эшитиб қолишади. Дурбек Самаднинг ҳай-ҳайлашига-да қарамай тўйхона томонга югуради. Йўлда Ашур ўртоқлари билан маст ҳолатда келаётганди. 

Дурбек суюнчи олишга шошилган боладек югуриб Ашурга ҳаммасини айтиб беради. Одамларнинг кўзи учун ботирлик кўрсатишга ўрганган Ашур бора солиб Лолахоннинг қорнига бешлик санчийди. Муҳаббатининг ерда чорасизларча тўлғанаётганини кўрган Самад шокка тушади ва шу билан уч кундан сўнг кўзини очади. Аммо катта бўлиб, талабага айланади ҳамки Лоланинг тирик қолган ёки ўлганлигини билолмай излаб яшайди...

Таҳлил:

Лолахон жудаям чиройли, ёш, ҳаётга чанқоқ, муҳаббатга ташна эди. Унинг бутун ҳаёти олдинда, севиб севилиб, яйраб-яшнаб умр кечиришга юз фоиз ҳаққи бор эди. Аммо бу билан ҳеч ким ҳисоблашмади. Лолахоннинг истаклари, фикри билан қизиқилмади. Садоқат маъбудаси сифатида кўкка кўтарилиб, илоҳага айлантирилди. 

Ваҳоланки, инсоннинг, аёлнинг ўз табиий эҳтиёжлари, табиат томонидан белгилаб қўйилган қонуниятлари мавжуд. Шундай экан, бундай эҳтиёжни жиловлашга одамзод қодир эмас. Жиловлашнинг ўзи умуман керак эмас. Лолахон яна қайта турмуш қуриши, фарзандли бўлиши, қайсидир бир елкага суяниши мумкин эди. Афсуски, қишлоқ аҳлининг кераксиз бидъат-хурофотларининг қурбонига айланди. 

Кечагина Лолахонни олқишлаб, кўкка кўтариб турган риёкор оломон ўлимидан сўнг унинг шаънини ер билан яксон қилди. Тўйдан сўнг 9 ойга етмай туғиб қўйгани бирдан уларнинг ёдига тушиб, бузуққа чиқаришди. Шармсиз аёл сифатида ҳақорат қилишди. 

Асарда яна бир қанча қаҳрамонлар, рамзий образлар мавжуд. Улар орқали адиб тўйлардаги ортиқча дабдаба, ичкиликбозлик, риёкорлик, ғийбатчилик сингари иллатларни очиб берган. Халқимизнинг бемаъни анъана ва урф-одатлари қораланиб, яхши фазилатлари улуғланган. 

Юқорида чўлнинг исёни, саркашлиги ҳақида сўз айтгандик. Чўлни бўйсундиришга уриниш бекор кетганидек, инсонни табиий эҳтиёжларини жиловлаш ҳам фожиа билан якунланди. Шундай экан, табиат яратган қоидаларга аралашиш, уни жиловлашга, ўзгартиришга уриниш яхши оқибатлар келтирмайди. Ҳар нарса шундай мукаммаллик билан яратилганки, унга ортиқча омил қўшиш ҳам, олиб ташлаш ҳам мумкин эмас…

Гуласал Қодирова, китобхон