«Қон сачрамаган фақат қуёш қолади». «Ўлдир – ўлдирма» ҳикояси ҳақида

Иқтибос: Ўлиш сенинг иродангга боғлиқ эмас. Ҳеч ким ўлишни истамайди ва ҳеч зот айнан унинг ўзи ўлдирилишини билмайди. Ўлдириш – иродага боғлиқ, урушда эса – мажбурий, шарт қўйилган иш. Лекин ўзингга ўзинг қандай айтасан: ўлдирайми, ўлдирмайми?

Инсоният икки йирик Жаҳон урушини бошдан кечирди. Бу урушлар қанча кулфат, мусибат, азоб келтириб чиқаргани барчага аён. Аслида ҳар қандай урушнинг фойдалиси бўлмайди. Чунки урушлар жаҳолат, адоват, разолат сингари чиркин сабаблар орқали келиб чиқади.

Урушга борган одам кимнидир қонини тўкишга, ўлдиришга мажбур. Ўлдирмаса, ўзини ўлдиришади. Ўлдирса, ўзлигидаги тоза руҳи булғанади, “мен”и ўлади, қўли қонга булғанади. Ҳар икки йўлда ҳам ютқизиғи муқаррар. Хўш нима қилиш лозим? Чингиз Айтматовнинг «Қулаётган тоғлар» асарига эпилог шаклида берилган «Ўлдир – ўлдирма» ҳикояси қаҳрамони Сергий ҳам айни шундай аросат йўлда, ўйда қолди. Урушга кетаркан, ўлдирсамми, ўлдирмасамми, дея иккиланиб борарди...

Сюжет:

19 ёшли Сергий урушга отланди. Бир қанча ой ҳарбий машқлар билан овора бўлган йигитга опасидан хат келади. Хатда унинг дилини хира қиладиган хабар ёзилганди: Наташка ўзидан анча катта бўлган эркакка турмушга чиққанди. Бундан йигитнинг кўнгли ғашланди. Гарчи қиз билан ўрталарида тайинли бирор гап ўтмаган бўлса-да, унинг туйғулари Наташкага нисбатан жуда беғубор ва самимий эди.

Наташа билан Сергий бир синфда ўқирди. Йигит кўпдан бу қизга нисбатан ўзида илиқлик сезиб юрарди. Бу илиқлик мактаб кечасидаги байрамдан, бирга рақс тушиб, суҳбатлашганларидан сўнг аланга олганди. Наташанинг ўзи Сергийни рақсга таклиф қилди ва: 

– Мен сенга ёқаман. Менга эришишни орзу қиласан. Билсанг, мен ҳам сенга бефарқ эмасман, – деб айтади. Бундан эса йигитнинг боши осмонга етади. Аммо уларнинг муносабати шу суҳбат билан кифояланади. Яъни кейин улар қайтиб тузук-қуруқ сўзлашмайди. Орада Сергий урушга кетадиган бўлиб қолди. Бу хабарни юраги хапқириб севиклисига айтганда, қиз буни совуққонгина қабул қилди. Шу билан улар айрилади. 

Йўлга ҳозирланаркан онаси тинмай урушда қон тўкма, ҳеч кимни ўлдирма дея тайинларди. Буни эшитиб отасининг фиғони фалакка чиқарди. Урушда одам ўлдирмаса уни ўлдиришларини, бусиз имкони йўқлигини тушунтирарди. Ота ҳам Биринчи жаҳон урушида қатнашган бўлиб, кўплаб қирғинларни кўрган, одам ўлдирган, дийдаси қотган тажрибали собиқ аскар эди.

Поезд кутиб сафда турган Сергийнинг ёнига лўли хотин келади. Шунча йигитлар қолиб айнан Сергийга фол очишни истайди. Қўярда қўймай кафтини очиб фол кўра бошлайди.

– Ёмон уруш бўлади, кўз кўрмаган, қулоқ эшитмаган. Қон сачрамаган фақат қуёш қолади. Чавандозсиз қолган от қочиб кетади. Сен оппоқ қоғоздек тозасан. Сен ўлмайсан, – дея башорат қилади. 

Сергий поездда кетаркан ота-онасининг, лўли аёлнинг гапларини бирма-бир мушоҳада қилиб борарди. Отасининг айтгани тўғри. Аммо онасининг деганларини ҳам нотўғри деб бўлмасди. Нима қилиш керак?..

Таҳлил:

«Қон сачрамаган фақат қуёш қолади. Чавандозсиз қолган от қочиб кетади», қанчалар даҳшатли башорат, қанчалар даҳшатли тасвир. Аммо бу ҳақиқат. Томонлар бир-бирининг қонини тўкиб шодланади. Мағлуб этиб руҳланади, яксон қилиб ғурурланади. Лекин борган сари ўз қалбларидаги эзгуликни, самимиятни, покликни маҳв этаётганликларини сезишмайди. Қаҳрлари қаттиқлашиб бораётганини, юраклари қораяётганини ҳис қилишмайди. 

Неча-неча навқирон йигитлар, Сергий сингари 18-19 ёшли ўсмирлар 2-3 йил урушда юриб “кексайиб” қайтишади. Ҳикояда ҳам бекорга лўли аёл унга оппоқ қоғозсан демади. Урушдан қайтишда бу оқ қоғоз қай даражада қорайиб кетиши Яратгангагина аён. Унинг ҳозир қалби соф, туйғулари самимий, болалик беғуборлиги йўқолмаган. Наташа билан содир бўлган арзимас дилхираликдан бошқа ғам-андуҳ кўрмаган. Дунёга содда самимийлик билан боқади. 

Шундай йигит бирдан уруш майдонига тушиб қолса, сочилиб ётган қўл-оёқлар, узилган каллалар, бомбадан парчаланиб кетган таналар, ўққа учган норғул гавдалару душманга қаҳр билан боқиб турган оловли кўзларни кўриб қай аҳволга тушаркан? Унинг ҳаёт ҳақидаги ширин тасаввурлари бир зумда барбод бўлмайдими?

Онаси ҳеч кимнинг қонини тўкма деганди. Бу майдонда қон тўкишдан қочиладиган бирдан бир имкон ўлим экан. Чунки ўқ узмасанг, сенга узишади. Душманнинг кўксини ёрмасанг сеникини ёришади. 

Душман? Аслида ўша душман аскар ҳам буйруқни бажараётган оддий одам эмасми? У ҳам худди Сергий сингари чизиб қўйган йўлдан юраётган, нега қатлиом бўлаётганини тузук-қуруқ тушунмаётган, «ватан учун, юрт учун» сингари баландпарвоз шиорларга ишонган оддий банда эмасми? Наҳот ватанга минглаб фуқароларнинг жон бериши, мажруҳ бўлиши керак бўлса? Наҳот ватан учун миллионлаб фуқароларининг етим қолиши шунчалик зарур? Аммо бу ҳақида ўша вақт ҳеч ким фикр юритиб кўрмайди. Аслида урушбошиларнинг қурсоғини тўлдириш, хазинасини тошириш учун қурбон бўлишаётганини англашмайди.

Номи ўчкур уруш инсонлар тақдирини нақадар ўзгартириб юборишини, миллионлаб инсонлар ҳаётида қора из қолдиришини тасаввур қилиш қийин. Бу аҳмоқона ўйин қанчалаб митти кўзларнинг қайта очилмас бўлиб юмилишига, қанчалаб аёлларнинг шамдек сўнишига, қанчалаб норғул эркакларнинг тутдек тўкилишига сабабчи бўлмайди дейсиз. Тинчликдан ортиқ бебаҳо неъмат йўқ. Бутун оламга тож қилиб яратилган Ҳазрати инсон аслида дунёда тинчликни таъминлаши, хунрезликларга қарши бориши, табиатни асраши лозим…

Гуласал Қодирова, китобхон

Муаллиф фикри таҳририят нуқтаи назаридан фарқ қилиши мумкин.