Бир-биридан аразлаб иккита компания очган ака-укалар — Adidas ва Puma тарихи

1898 йил ва 1900 йилда Германиядаги Бавария федерал ерида жойлашган Херцогенаур шаҳрида яшовчи Дасслерлар оиласида кетма-кет иккита ўғил туғилади. Каттасини Рудолф, кичигини Адолф деб аташади.

Биринчи жаҳон уруши бошланганда Рудолфни армияга чақиришади ва у Ғарбий фронтда жангларда қатнашади. Адолф эса урушнинг охирроқларида армияга чақирилади ва кўп ўтмасдан уруш тугайди.

Ака-укалар омон қолишган, ҳатто жароҳат ҳам олмаган эди. Бироқ атрофда урушнинг машъум асоратлари билан юрган ногиронлар жуда кўп эди.

1919 йилда Адолф отаси ёрдамида оёқ кийимлари тайёрлайдиган корхона очади. Ўша пайтда урушда енгилган Германияда иқтисодий инқироз юз берган, одамларда ҳатто ўртача нархдаги оёқ кийимини сотиб олишга ҳам пул йўқ эди.

Шу сабабли ота-бола оёқ кийимларини асосан эски ҳарбий кийимлар, буюмлар ва автомобил шиналаридан фойдаланиб тайёрлашади.

Рудолфнинг тақдири бироз бошқача кечади. Фронтдан қайтгач у Мюнхенга кетади ва полицияга ишга киради. Бироқ у ерда узоқ қолмайди ва икки-уч йилда бир нечта жойда ишлаб кўради.

1924 йилда Адолф акаси Рудолфни ёнига чақиради ва оёқ кийимларни бирга ишлаб чиқаришни таклиф этади. Рудолф рози бўлади ва укаси ёнига қайтиб келади. Улар ташкил этган компания «Ака-ука Дасслерлар» («Gebrüder Dassler») деб аталарди.

Ака-ука компаниядаги ишни ўзаро бўлиб олишади: Рудолф маҳсулотларнинг сотилишини, Адолф эса ишлаб чиқаришни назорат қилади.

«Ака-ука Дасслерлар»да тайёрланган оёқ кийимлар тез орада оммалашиб кетади. Кўп ўтмай ўтмай улар аввалига темир тишли, сўнг ортопедик тагчармлар билан жиҳозланган оёқ кийим ишлаб чиқаришни бошлашади.

Ҳар икки турдаги оёқ кийимлар спортчилар орасида тез оммалашади. Темир тишли оёқ кийим ишлаб чиқариш ғояси Адолфга тегишли эди. 1928 йилда бу ихтиро учун компания патент олади.

1928 йилда Ёзги олимпиада ўйинлари Нидерландия пойтахти Амстердам шаҳрида ўтказилади. Рудолф савдога масъул шахс сифатида Амстердамга боради ва у ерда ўз компанияси маҳсулотларини тарғиб қилади.

Ана шу мусобақаларда германиялик спортчиларининг бир қисми «Ака-ука Дасслерлар»да тайёрланган оёқ кийимлардан фойдаланади ва ғолиб чиқади.

Медаллар сони бўйича умумий ҳисобда германиялик спортчилар АҚШ жамоасидан сўнг иккинчи ўринни эгаллашади. Шундан сўнг компания маҳсулотларига бошқа давлат спортчилари ҳам қизиқа бошлашади.

Шу ўринда муҳим бир фактни ҳам келтириб ўтиш керак, «Ака-ука Дасслерлар» компаниясининг тараққий этишида «Немис миллий-социалистик ишчилар партияси» деб номланувчи партиянинг (Ҳитлер ҳам шу партия вакили бўлган) ҳиссаси катта.

1930 йилда ўтказилган сайловларда шу партия ғалаба қозонади ва ҳокимият тепасига келади. Шундан сўнг спортга давлат даражасида эътибор ошади ва шунга қараб «Ака-ука Дасслерлар» компаниясига ҳам буюртмалар кўпроқ туша бошлайди.

1933 йилда ўтказилган сайловларда яна «Немис миллий-социалистик ишчилар партияси» ғалаба қозонади ва унинг етакчиси Адолф Ҳитлер Германия канцлери этиб тайинланади.

Шундан сўнг Германия яна империализм ғоялари билан заҳарлана бошлайди ва Ҳитлер немисларни олий ирқ деб эълон қилади. Унинг ғояларига кўра бошқа барча миллатлар немисларга хизмат қилиши лозим эди.

Берлин олимпиадаси ва ҳафсалани пир қилган Ҳитлер

Берлин 1936 йилда ўтказиладиган Ёзги олимпиада ўйинларини ўтказиш ҳуқуқини қўлга киритади. Бу пайтда Германияда нацизм ғоялари зўр бериб тарғиб қилинаётганди.

Германияда сиёсатнинг салбий томонга ўзгариши халқаро олимпия қўмитаси учун муаммо туғдира бошлайди. Айрим давлатлар вакиллари Ёзги олимпиада ўйинларини ўтказишни Берлиндан тортиб олишни талаб қилиб чиқишади. Бироқ бу иш амалга ошмайди.

Берлин олимпиадасидан олдин ака-ука Дасслерлар америкалик қора танли спортчи Жесси Оуэнс билан ўзаро ҳамкорлик бўйича шартнома имзолашади. Ўша пайтда уларнинг бу иши «немислар олий ирқ эканини» даъво қилаётган тузумга ёқмайди, бироқ индашмайди.

Жесси спортнинг югуриш бўйича мусобақаларда муваффақиятли қатнашади. У 100, 200 ва 4*100 метрга югуриш ва узунликка сакраш бўйича ўтказилган мусобақаларда ғолиб чиқиб, тўртта олтин медални қўлга киритади.

Ўшанда бир нечта жаҳон рекордларини янгилаган Жесси ўз ғалабалари билан бир томондан «Ака-ука Дасслерлар» компаниясини машҳур қилади. Бошқа томондан немислар олий ирқ деб даъво қилиб келаётган Ҳитлернинг юзига «тарсаки туширади».

Жессигача Берлин олимпиадасида қора танли спортчи ғалаба қозонмаганди. Берлин олимпиадасида ҳар бир ғолибни стадиондаги алоҳида ложасига чорлаб олтин медал топширган Ҳитлер, Жессига келганда бу ишни қилмайди.

Ўшанда халқаро олимпия қўмитаси президенти бўлган Анри де Байе-Латур Ҳитлердан Жессини ҳам табриклашни ўтиниб сўрайди. Лекин у бу илтимосни эътиборсиз қолдиради. Лекин бошқаларни ҳам ўз ложасига чақиришни тўхтатади.

Жессининг «реклама»сидан сўнг «Ака-ука Дасслерлар» компаниясининг иши янада юришиб кетади. Олимпиадада қатнашаётган кўплаб давлат вакиллари ўз спортчилари учун оёқ кийимларига буюртма беришади.

Ака-укалар ўзлари ижарага олиб ишлаётган икки қаватли бинони сотиб олиб, тепасига учинчи қаватни қўшишади. Сўнг ҳар куни 1 000 жуфтдан оёқ кийим тайёрлаб, уларни спортчиларга етказиб бера бошлашади.

Ака-укалар ўртасидаги низонинг бошланиши

Рудолф ва Адолф Ҳитлер бошчилигидаги партияга 1933 йилда аъзо бўлиб киришганди. 1936 йилда Ҳитлернинг қора танли спортчига олтин медалларни топширишни истамагани Адолфда ёмон таассурот қолдиради. У ўзи аъзо бўлган партиянинг ва Ҳитлернинг тўғри йўлдан кетаётганига шубҳалана бошлайди. Бу эса ака-ука ўртасида илк совуқчилик тушишига сабаб бўлади.

Кейинчалик Ҳитлер Европани босиб олишни бошлагандан сўнг Рудолфни ҳам унга нисбатан фикрлари салбий томонга ўзгаради. Бироқ бунгача содир бўлган ишлар ака-уканинг орасида кўринмас жар пайдо қилганди.

Иккинчи жаҳон уруши бошлангач «Ака-ука Дасслерлар» компаниясининг иши орқага кета бошлайди. Ака-укалар иккинчи фабрикани ёпишга мажбур бўлишади.

Кўп ўтмай ишлаб турган фабрикани давлат тортиб олади, у ерда ҳарбийлар учун оёқ кийимлар тайёрлана бошланади. Ака-укаларни эса армияга чақиришади.

Давлат тортиб олган фабрикада ишлар унча юришмайди. Шундан сўнг Адолфни армия ҳисобидан чақириб олишади ва у ўзининг собиқ корхонасига раҳбарлик қила бошлайди.

Рудолфнинг ҳаёти оғирроқ кечади. У фронтга бормаслик учун кўзи хиралигини айтади, бироқ бу наф бермайди ва уни Полшадаги корхоналардан бирига жўнатиб юборишади.

1945 йилда Рудолф у ердан қочади. Бироқ гестапо тезда уни тутади ва концлагерга жўнатиб юборади. Рудолфни концлагерга олиб кетишаётганда америкалик ҳарбийлар қутқаришади.

Бироқ Рудолфнинг муаммолари бу билан тугамайди. Уруш тугагандан сўнг уни яна ҳибсга олишади. Бу сафар уни нацистларга ёрдам берганликда ва гестапо билан ҳамкорликда айблашади. Рудолфни қайта тарбиялаш лагерига жўнатишади.

Рудолфни ҳибсга олишган пайтида у укасидан гумон қилади ва тергов пайтида укасининг ташаббуси билан фабрикада ҳарбий ускуналар ишлаб чиқарилганини айтади.

Рудолфнинг бу кўрсатмасидан сўнг Адолфни ҳам сўроқ қилишади ва жараён икки йил давом этади. Бироқ унга қўйилган бу айблар ўз тасдиғини топмайди.

Рудолфнинг кўрсатмаларидан сўнг ака-ука ўртасидаги муносабат бутунлай ёмонлашади. Кўп ўтмай Рудолф ҳам озод қилинади ва укасининг ёнига қайтади. Ака-укалар ҳар икки фабрикани қайтариб олишади ва ишни нолдан бошлашади.

Бироқ урушдан сўнг бир муддат «Ака-ука Дасслерлар»га тегишли корхоналар товон сифатида америкаликлар учун маҳсулот ишлаб чиқаради. Америкаликлар уларни шунга мажбурлашади.

Ўша пайтда ака-укалар ишчиларга маош ўрнига озиқ-овқат, ўтин ва бошқа нарсалар беришга мажбур бўлишади. Бу ҳолат икки йил давом этади ва 1947 йилдан бошлаб америкаликлар уларга эркинлик беради.

1948 йилда ака-укаларнинг отаси вафот этади. Шундан сўнг Рудолф укаси билан ҳамкорликда ишлашни хоҳламайди ва ака-укалар ишлаб чиқаришни тақсимлашга қарор қилишади.

Рудолф ўз корхонасини очишга қарор қилади. Ишчиларга эса танлов берилади. Уларнинг асосий қисми Адолф билан қолади, бошқалари Рудолф қўл остига ўтади. Адолф асосий корхонада қолади. Рудолфга уруш пайтида ёпиб юборилган иккинчи корхона тегади.

Аввалига ака-укалар маҳсулотни бир пойдан алоҳида ишлаб чиқармоқчи бўлишади. Бу ғоя келажакда ўзаро муносабатларда яна муаммолар келтириб чиқариши мумкин эди. Шу учун ундан воз кечишади ва Рудолф алоҳида бренд қилишга қарор қилади.

Шу тариқа битта шаҳарда бир бирига рақобатчи бўлган иккита компания ташкил этилади. Адолф ўз компаниясини Adidas (Адолф Дасслердан қисқартма), Рудолф эса «Ruda» (Рудолф Дасслердан қисқартма) деб номлайди. Кўп ўтмай Рудолф компаниясининг номини Puma деб ўзгартиради.

Adidas ва Puma

Ака-укалар ўз компанияларини очишгач улар ўртасида жуда жиддий рақобат пайдо бўлади. Йиллар давомида улар бир бирини ғоя ва дизайнни ўғирлашда айблаб бир неча мартадан судга беради.

Рудолф ва Адолф ўз ишчиларига рақобатчи компания ишчилари билан борди-келди қилишни ҳам тақиқлаб қўйишади. Мақсад, янги ғоя ва дизайнларни рақобатчи компанияга сотиб қўймасин деган хавотир бор эди.

1954 йилда Рудолфнинг компанияси илк бор тагчармдаги тишларни алмаштирса бўладиган бутсалар ишлаб чиқара бошлайди. Бу маҳсулот тезда Германия чемпионатида тўп сурадиган футбол жамоаларининг эътиборини тортади.

Кўп ўтмай, 1954 йилда футбол бўйича ўтказиладиган жаҳон чемпионатида қатнашиши лозим бўлган Германия терма жамоаси вакиллари шундай бутсалардан буюртма беришади. Бироқ Puma компанияси буюртмалари кўп бўлгани сабабли уни рад этишга мажбур бўлади.

Худди шуни пойлаб ўтиргандай Адолф ҳам Adidas компаниясида тагчармдаги тишларни алмаштирса бўладиган бутсалар ишлаб чиқара бошлайди ва терма жамоа буюртмасини у олади.

Германия термаси ўша чемпионатда Adidas бутсаларида ўйнайди. Адолф эса терма жамоа ўйинларини захирадаги ўйинчилар ёнида ўтириб томоша қилишга муваффақ бўлади.

Охир-оқибат немислар Швейцарияда ўтказилган жаҳон чемпионатида ғалаба қозонишади ва бу Adidas компанияси учун яхшигина реклама бўлади. Шундан сўнг Адолф Германия олимпия қўмитаси билан стадионларда ўз рекламасини жойлаштириш бўйича шартнома имзолайди.

Орадан кўп ўтмай Рудолфнинг ўғли Армин ва Адолфнинг ўғли Хорст ўз компанияларида муҳим шахсларга айланишади. Улар оталаридан яширинча ўзаро келишиб олишади.

Келишувга кўра ҳар икки компания бир бирининг мижози бўлган спортчилари ўзига оғдириб олишга уринмайди. сўнгги пайтларда реклама учун жуда катта пул сўраётган Пеле билан уларнинг иккаласи ҳам ҳамкорлик қилмайди.

1958 йилда Швецияда ўтказилган жаҳон чемпионатигача Puma компанияси бир нечта терма жамоа ўйинчилари билан индивидуал шартнома имзолайди.

Улар орасида Бразилия терма жамоаси футболчилари ҳам бор эди. Шу жойда Рудолфнинг ўғли Армин келишув шартларига амал қилмайди ва Пеле билан ҳам алоҳида шартнома тузади.

Чемпионатда Бразилия ғалаба қозонади, Пеле эса энг яхши ўйинчилардан бири бўлади. Puma компанияси билан тузилган шартномага биноан Пеле телекамералар қаршисида туриб оёғидаги бутсанинг ипларини қайта боғлайди. Унинг бу иши йирик планда кўрсатилади.

Арминнинг бу ишидан Хорстнинг қаттиқ жаҳли чиқади ва шундан сўнг амакиваччаси билан узил-кесил барча алоқаларни узади.

Кейинчалик, Армин ва Хорст айрим масалаларни муҳокама қилиш учун бир неча марта яширинча учрашишади. Бироқ муносабатлар совуқлигича қолади.

Кўп ўтмай Рудолф Дасслерга ўпка саратони ташхиси қўйилади. Ўлимидан аввал у укасини ёнига чақиради, бироқ Адолф бормайди. Рудолф Дасслер 1974 йилда 76 ёшида вафот этади.

Орадан тўрт йил ўтиб, 1978 йилда 78 ёшли Адолф Дасслер ҳам вафот этади. Ҳар икки компаниянинг иши тўлиқ уларнинг ўғиллари зиммасида қолади.

Adidas ва Puma бугун

Пеле туфайли келиб чиққан можарога ҳам 60 йилдан ошди. Ўшандан буён Adidas ва Puma муваффақиятли ишлади ва уларнинг иккаласи ҳам жаҳон миқёсидаги компанияларга айланишди.

Ҳар икки компания оёқ кийимлари ишлаб чиқариш билан тўхтаб қолмади, кўп ўтмай ва барча спорт кийимларини тайёрлай бошлашди. Кейинчалик ҳар икки компания дунёнинг бошқа давлатларида ўз корхоналарини очади.

Шу тариқа Adidas ва Puma дунёдаги спорт жиҳозлари ишлаб чиқарувчи биринчи ва иккинчи йирик компаниялар даражасига чиқишди.

Adidas. Сўнгги маълумотларга кўра, бугун Adidas дунёдаги спорт кийимлари ва буюмлари ишлаб чиқарувчи энг йирик компания ҳисобланади. 2022 йилда компаниянинг айланма маблағи 22,5 млрд долларни ташкил этган.

Ҳозирги кунда Adidas компаниясининг дунёнинг кўплаб давлатларида 300 га яқин йирик корхоналари бор. Бу корхоналарнинг 71 фоизи Осиёда, 18 фоизи Америка қитъасида, 6 фоизи Африкада, 5 фоизи Европада жойлашган.

Компания фабрикаларида миллионга яқин ишчилар ишлашади. Савдо, логистика ва маркетинг соҳаларида 60 мингга яқин ходим хизмат кўрсатади.

Компания номи остида ишлаб чиқарилаётган оёқ кийимларнинг 97 фоизи, спорт кийимларининг 91 фоизи Осиё давлатларида тайёрланади.

Жумладан, оёқ кийимларининг 42 фоизи Ветнамда, 28 фоизи Индонезияда, 18 фоизи Хитойда тайёрланади. Спорт кийимларининг 24 фоизи Камбоджада, 19 фоизи Хитойда, 18 фоизи Ветнамда тикилади.

Учинчи тоифага кирувчи тўп, сумка ва бошқа буюмларнинг 38 фоизи Хитойда, 18 фоизи Туркияда, 18 фоизи Покистонда тайёрланади.

Бугун дунёнинг жуда кўплаб спорт жамоалари ва таниқли спортчилар Adidas билан ҳамкорлик қилишади. Компания уларни спорт кийимлари ва жиҳозлари билан тўлиқ таъминлашдан ташқари, жуда катта миқдорда пул тўлайди.

Puma. Ушбу компания спорт жиҳозлари ишлаб чиқарувчи компаниялар орасида йириклиги бўйича иккинчи ўринни эгаллайди. Puma турли кўрсаткичлар бўйича фақат «амакиваччаси» Adidas компаниясидан ортда қолади холос.

2022 йилда компаниянинг айланма маблағи 8,4 млрд долларни ташкил этган. Ҳозирги пайтда дунёнинг турли давлатларида Puma’нинг 500 дан ошиқ корхонаси бор. Уларда 600 мингга яқин ишчи компания маҳсулотларини тайёрлаб келмоқда.

Бундан ташқари, 128 та фабрикада 80 мингдан ошиқ ишчи маҳсулотлар учун хомашё ишлаб чиқариш билан банд. 18 минг ходим эса савдо, маркетинг ва логистика бўйича ишламоқда.

Adidas’да бўлгани каби Puma’нинг асосий корхоналари Осиё қитъасида жойлашган. Жумладан, спорт кийимлари ва жиҳозларининг 32 фоизи Хитойда, 30 фоизи Ветнамда, 13 фоизи Камбоджада 12 фоизи Бангладешда, 4 фоизи Индонезияда, 3 фоизи Ҳиндистонда тайёрланмоқда.

Puma ҳам турли спорт турлари бўйича дунёнинг кўплаб терма жамоалари ҳамда машҳур спотчилар билан ҳамкорлик қилади.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.