“Иқтисодиёт, соғлиқни сақлаш, таълим ва ҳатто жиноятчилик ҳолати ҳам бош режага боғлиқ” – шаҳарсоз билан суҳбат

Тошкентдаги қурилиш, экология ҳамда транспорт билан боғлиқ муаммоларни келтириб чиқарадиган асосий сабаблардан бири шаҳарнинг ҳанузгача бош режасизлиги. Бу менинг эмас, балки кўплаб эколог, шаҳарсозларнинг фикри. 

Хўш, ўзи бош режа нима учун шу қадар муҳим? Айни вақт пойтахтда ечилмай қолаётган қандай инфратузилмавий муаммолар мавжуд? Бу борада нималар қилиш зарур? Мавзу атрофидаги долзарб масалаларни муҳокама қилиш учун Kun.uz шаҳарсоз Темур Аҳмедов билан суҳбатлашди. 

– Шу кунларда ҳаво ифлосланиши, экологиядаги муаммолар таналарда кучлироқ ҳис қилингани, кўзга яққол ташлангани учун унинг фонидаги муаммолар яққол кўриниб қолди. Яъни қурилиш, транспорт... Шу жумладан Тошкент шаҳрининг ҳануз бош режасизлиги ҳам. Ўзи бош режа нима ва у шаҳарга нима учун керак? Шуни тушунтириб берсангиз. 

– Шаҳарлар тарихига қарасангиз, минг ёки 2-3 минг йил илгари бўладими, бош режа доим қилинган. Ҳимоя қиладиган деворлари билан қалъа қурасизми ёки подшоҳнинг саройини жойлаштирасизми – буларнинг ҳаммаси олдин режа қилинган. Бутун дунё тарихига қарасангиз, доим қандайдир режа бўлган, шу асосда кўчалар, ким қаерда яшайди, сув ва озиқ-овқат қаердан келади – буларнинг барчаси ҳам бош режада бўлган. 

Ҳозир шаҳримиз жуда катта бўлиб кетди, аҳоли 3,5 млн нафардан ошди. Бундай шаҳар режасиз ривожланишга имконияти йўқ, бусиз катта зарар кўрилади. Ҳар бир бош режа камида бир авлод ёки 30 йил кейинги йилларни ҳисобга олиши керак. Яъни ҳозирги яшаб келаётган ёшлар улғайиб, оила қуриши, уларнинг фарзандлари қаерга мактабга бориши, мактабни битириши, кейин ишга бориши – шуларнинг ҳаммасини ўйлаб қараш керак. Умуман олганда, камида бир авлоднинг шаҳарда қандай яшаши режада акс этиши лозим. Яхши бино қурилганда ҳам камида 100 йиллик ҳолати ўйлаб қурилади. Яъни бу бино кейинги 3 авлоднинг талабларини бажара оладиган бўлиши керак. 

Ўзбекистонда сўнгги 20-30 йилда қанча ўсиш ва ўзгариш бўлди. Кейинги 30 йилда технология, транспорт каби соҳаларда қанча ўзгаришлар бўлади? Бир ўйлаб қараганда, буни олдиндан билиш қийин. Лекин шаҳар одамлар учун шароит яратиши керак. Кейинги авлод вакиллари қандай яшаши, фарзандини қандай қилиб мактабга олиб бориши, транспорт бўлса, у қандай ривожланади, шу каби жиҳатлар олдиндан ўйлаб чиқилиши керак. 

Тошкентда 1966-йилларда ер қимирлаши бўлганидан кейин шу ишларнинг амалга ошиши бошланганди. Ўша вақтларда атайлаб бўш ерлар қолдирилганди. Ҳозир кўп қурилишлар атайлаб қолдирилган ерларда бўлган. “Шу ерда аҳоли сони ошади, биз қўшимча бинолар қурамиз шу вақтда, қўшимча мактаб қурилади”, деб қолдирилганди. Бош режа бўлмагани учун мактаб ўринлари учун қолдирилган бўш ерларга кўп қаватли уйлар қурилган. Шунинг учун ҳам ҳозирда мактаблар етмаяпти. Иқтисодиёт, соғлиқ, хавфсизлик, автоҳалокатлар ва ҳатто жиноятлар [нинг кўпайиши ҳам] бош режага боғлиқ. 

Мен кўп йиллар давомида социологияни ўқиганман. Шаҳар нотўғри қурилиб, дизайни хато кетган бўлса, бу кейинги авлодда жиноятчиликнинг ортишига сабаб бўлиши мумкин. Масалан, янги яшаш учун микротуман, унинг ичида бинолар қурилди дейлик. Лекин мактаб қурилмади, болалар ўқиш учун бошқа жойга бориши керак. Бу ерга келганда, ёш болаларнинг банд бўлиши учун қиладиган иши йўқ. Қаергадир боролмайди, ўйин ўйнаш учун марказларда етарли жой бўлмаса, болалар гуруҳ бўлиб лиқиллаб юраверади. 

Масалан, илгари маҳаллаларда одамлар бир-бирига, қўшнининг боласига қараб турарди. Янги қўшнилар бир-бирини танимайди, қайсидир бола кимники экани ҳам номаълум. Энди бола ўзи хоҳлаган ишини қилаверади. Мана шу вазиятда ноқонуний ёки қонун чегарасида бўлган ҳаракатлар кўпаяди, чунки назорат йўқ. Бу милиция билан, бунда жамоатчилик назорати йўқлиги билан боғлиқ. Ёшларнинг қиладиган иши бўлмаса, банд бўлмаса, секин-секин мана шундай ишларга урилиб кетади. Бу [бош режасизлик жиноятчиликка] дарров олиб бормайди, йиллар давомида юзага келади. Дунё тажрибасида шундай. Ҳозирги кичкина болалар 14-15 ёшга етган вақтида муаммолар чиқиши мумкин. Кейин уларни тузатиш эса муаммоли бўлади. 

– Демак, ҳозир биз кўраётган оқибатлар анча йил илгари қилинмаган ишлар сабаб юзага келмоқда. Тушунарли. Темур ака, ўзи бош режада нималар акс этади? Шу ҳақида гапириб бероласизми? 

– Бош режани ўзи “шаҳар ривожланишининг режаси” деб аташади. Чунки у ерда кўзланадиган мақсад шаҳарнинг кейинги 30 йилда қандай ривожланиши билан боғлиқ. Қаерга, қайси йўналишлар қурилади, қаерда қурилмайди, қаерларда тарихий жойлар сақланиб қолади, одамларнинг ишга, дўконга, мактаб, шифохонага бориши – буларнинг ҳаммаси ўйлаб чиқилади. Умуман олганда буни одамларнинг мобиллик тизими дейиш керак. Чунки шаҳарда автомобилни эмас, одамларни А нуқтадан Б нуқтага етказиш устувор бўлиши лозим. Яъни аҳоли манзилига машинада, жамоат транспортида ёки яёв бориши мумкин. 

Масалан, бош режа озиқ-овқат хавфсизлиги билан ҳам боғлиқ. Шаҳарда азалдан муаммо бўлган жиҳат бу – озиқ-овқат билан таъминлаш. Сизда 3,5 млн нафар аҳоли бўлса, ҳар куни қанча нон, ун, шакар керак бўлади. Буларни қаердандир олиб келиш керак, бунинг учун эса бутун тизим ишлаши керак. Яъни шаҳар атрофида одатда деҳқонларнинг ерлари бўлган, озиқ-овқатнинг бир қисми ўша ерлардан, қолгани эса узоқроқдан келган. Бунинг ҳаммасини бош режада ўйлаш керак. 

Бирор ҳудудда биз микрорайон қурсак, шу ерда яшовчилар озиқ-овқатни қаердан олади, сифатли маҳсулотлар келадими? “Фоод десерт” деган термин бор, “озиқ-овқат чўли” деб таржима қилинади. Яъни шакар кўп қўшилган, қайта ишланган маҳсулотлар бор. Унинг калорияси, шакари кўп бўлади, лекин витаминлари камроқ бўлади. Яхши витамин олиш учун қаергадир бориш керак. Мана шундай қайта ишланган озиқ-овқат маҳсулотлари саломатлик учун жуда зарар, бу бора-бора муаммо яратади. Бош режада мана шу каби барча жиҳатлар ўйлаб чиқилади. Сув, дарахтлар, яшил ҳудудлар, ҳайвонот олами, ҳашаротлар... Буларнинг ҳаммаси балансда бўлиши керак. 

– Бу йил 170 та, келаси йили камида 300 та шаҳар ва шаҳарчанинг бош режасини ишлаб чиқиш вазифаси қўйилди. Лекин бу борада шаҳарларнинг номи тилга олинмади. Дейлик, Тошкент шаҳрининг бош режаси ишлаб чиқилса, ҳозирги инфратузилмавий муаммоларимиз ҳал бўлиб қоладими? Жараёнда босқичлар қандай кетиши керак, сизнингча? 

– Бош режанинг бўлиши муаммони ечиб бермайди. Бу худди менда ортиқча вазн бор, режам бор, лекин уни амалга оширмасам, ортиқча килограммлар кетмаслигига ўхшайди. Бу ерда ҳам шундай. Бош режа тузилганидан кейин жамоат назорат механизми бўлиши керак. У бажариляптими ёки йўқ, қилинса, тўғри қилиняптими ёки йўқ, назорат қилиб борилиши керак. Кейин режа мослашувчан бўлиши керак. Бош режада катта ўзгаришлар фонида яна қайта кўриб чиқилиши мумкин бўлган ва режага ўзгартириш кирита оладиган механизм бўлиши лозим. Бизда ҳозир экологик ва дренаж билан боғлиқ муаммо борлиги сабаб биринчи ишни шулардан бошлаш керак. 

Интервюнинг тўлиқ шаклини юқоридаги видео орқали томоша қилишингиз мумкин.

Дилшода Шомирзаева тайёрлади.
Тасвирчи Мирвоҳид Мирраҳимов,
Монтаж устаси Муҳиддин Қурбонов.