“Толибон”нинг Қўштепа канали. Бунинг Ўзбекистонга таъсири қандай бўлади?

Амударё ҳавзасида мавжуд ерусти сувларининг умумий қисқариши Қўштепа канали ва иқлим ўзгариши ҳисобига 2028 йилда 18,9 фоизгача, 2030 йилда 29,4 фоизгача етиши мумкин. Сув танқислиги минтақа учун жиддий оқибатларни келтириб чиқаради.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Марказий Осиё мамлакатлари кун тартибидаги энг ўткир ва долзарб мавзулардан бири – сув танқислиги. Аҳолининг табиий ўсиши ва сув истеъмоли кўпайиши, иқлим ўзгариши натижасида аномал иссиқ об-ҳаво янги меъёрга айланиб бораётгани, қорли кунлар сонининг қисқариши, шунингдек, сув ресурсларидан иррационал фойдаланиш бу муаммони чуқурлаштиряпти.

Юқоридаги сабабларнинг эҳтимолий оқибатларини юмшатиш учун имкон қадар курашиляпти. Аммо охирги йилларда яна бир жиддий муаммо пайдо бўлди – Қўштепа канали.

“Толибон” ҳукумати 2022 йил март ойидан бошлаб Балх вилоятида ўнлаб йиллар давомида “ухлаб ётган” орзуси – улкан канал қуришни бошлади. Узунлиги 285 км, эни 100 метр, чуқурлиги 8,5 метр бўлиши кўзда тутилган бу ирригация лойиҳасининг қиймати қарийб 700 млн долларни ташкил қилиши мумкин.

Каналнинг қурилиши уч босқичда амалга оширилиши кўзда тутилган бўлиб, 2024 йилнинг охиридаги маълумотларга кўра, қурилишнинг иккинчи босқичида 81 фоиз ишлар якунланган. Канални тўлиқ қуриб битказиш 2028 йилга режалаштирилган.

Энг нозик нуқталар

Халқаро экспертларнинг фикрича, энди қурилишни тўхтатишнинг иложи йўқ. Масаланинг янада хавотирли жиҳати шундаки, агар қурилишда зарур ресурслар, масалан, цемент меъёридан кам ишлатилса ёки ишлар нотўғри лойиҳалаштирилса, сувнинг эҳтимолий йўқотилиши каррасига ошади. Юз минглаб куб метр сув ерга сингиб кетиб, тупроқ шўрланади. Шу жиҳатдан, зарарни минималлаштириш учун “Толибон” ҳукуматини канал қуриш жараёнида замонавий технологиялардан фойдаланишга ундаш, зарур техник талаблар ва мажбуриятлар қўйиш мақсадга мувофиқ.

Сўнгги йиллардаги Россия-Украина уруши, Яқин Шарқдаги нотинчликлар фонида глобал майдонда афғон муаммосига эътибор сусайиб кетди. Бу борадаги ташаббусни минтақа давлатлари ўз қўлига олиши лозим. Чунки “Толибон”нинг мураккаб муҳандислик ишларини уддалай олишига нисбатан саволлар бор.

Бундан ташқари, Амударё сувидан фойдаланиш ва уни тақсимлаш бўйича Марказий Осиё давлатлари ва Афғонистон ўртасида имзоланган умумий келишув йўқ. 1946 йилда Кобулда совет иттифоқи ва афғон ҳукумати ўртасида Амударё бўйича музокаралар ўтказилган ва келишувга эришилган. Аммо Амударё сувини тақсимлаш масаласи тўғридан тўғри кўриб чиқилмаган ва кейинчалик ўтказилган музокараларда ҳам бу жиҳатга эътибор қаратилмаган.

Бугунги кунда Марказий Осиёдаги сув муносабатлари 1992 йилда Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Ўзбекистон томонидан имзоланган Олмаота келишуви билан тартибга солинади. Сув ресурсларини бошқаришда Давлатлараро мувофиқлаштирувчи комиссия асосий рол ўйнайди; комиссия сув таъминотининг узоқ муддатли дастурини ишлаб чиқади ва тасдиқлайди.

Шунингдек, минтақада сувдан фойдаланиш БМТнинг 1992 йилдаги Трансчегаравий сув оқимлари ва халқаро кўлларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисидаги конвенцияси билан ҳам назорат қилинади. Ўзбекистон, Туркманистон ва Қозоғистон мазкур конвенцияни ратификация қилган.

Афғонистон Марказий Осиёдаги сув ресурсларидан фойдаланиш бўйича юқорида қайд этилган шартномаларнинг ҳеч бирига қўшилмаган. Бу ердаги энг нозик жиҳат шундаки, Афғонистоннинг Амударёдан фойдаланиш ҳуқуқини ҳеч ким инкор эта олмайди, лекин глобал ва минтақавий келишувларда иштирок этмаслиги афғонларга сувдан фойдаланишда ҳеч қандай ҳуқуқ ва мажбурият юкламайди. Бу эса икки томонлама муносабатларда кескинликни келтириб чиқариши мумкин.

Каналнинг Ўзбекистонга таъсири

Биринчидан, Ўзбекистоннинг қўшни мамлакатлардан келадиган сув таъминотига боғлиқлиги юқори. Бу расмий минбарларда ҳам кўп бора айтилган. Мамлакатда истеъмол қилинадиган сувнинг 85 фоизи ташқаридан келади. Ўз навбатида, сув ресурсларининг 90 фоизи қишлоқ хўжалигида ишлатилади.

Айрим ҳисоб-китобларга кўра, Амударё ҳавзасида мавжуд ер усти сувларининг умумий қисқариши Қўштепа канали ҳамда иқлим ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда, 2028 йилда 18,9 фоизгача ва 2030 йилда 29,4 фоизгача етиши мумкин. Бошқа тадқиқотлар шуни кўрсатганки, канал қуриб битказилган ва ишга тушганидан кейинги 5-6 йил ичида Туркманистон ва Ўзбекистоннинг Амударёдан сув олиш қуввати 80 фоиздан 65 фоизгача пасайиши мумкин.

Таъкидлаш лозим, Амударё – Ўзбекистоннинг бешта вилояти: Сурхондарё, Қашқадарё, Бухоро, Хоразм ва Қорақалпоғистонни сув билан таъминловчи асосий манба.

Иккинчидан, вазиятга иқтисодий нуқтайи назардан қарайдиган бўлсак. Тўғри, Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотидаги қишлоқ хўжалигининг улуши қисқариб боряпти: 2020-2024 йиллар оралиғида бу кўрсаткич 24,1 фоиздан 19,2 фоизгача камайган. Аммо ушбу тармоқдаги вазиятнинг ёмонлашиши саноатдан тортиб хизматлар секторигача жиддий таъсир қилади. Ҳосилдорликнинг камайиши натижасида гуруч, буғдой каби бирламчи маҳсулотлар нархининг ошиши, оилалардаги иккиламчи харажатлар, масалан, фарзандларни қўшимча тил курси ёки спорт тўгарагига бериш, ресторан хизматларидан фойдаланиш, уй ёки автомобил харид қилиш, саёҳат қилиш кабилар учун ажратадиган маблағини камайтиради. Ёки, пахта ҳосилдорлигининг ёмонлашиши тўқимачилик маҳсулотлари экспортида ўз ифодасини топади.

Умуман, аҳоли сони йилдан йилга кўпайиб бораётган шароитда озиқ-овқатлар нархининг ошиши иқтисодиётнинг бошқа тармоқларида талаб пасайишига ва истеъмол камайишига таъсир қилади. Масалан, 2023 йилнинг охирида сув йўқотишлари оқибатида Ўзбекистон иқтисодиёти кўраётган зарар йилига 5 млрд долларга баҳоланган.

Жаҳон банки прогнозига кўра, сув танқислиги Марказий Осиёда қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилдорлигининг 30 фоизга пасайишига олиб келиши мумкин. Шу жиҳатдан, сувни кўп талаб қиладиган экинлар, масалан, пахта монополиясини тугатиш бугунги кундаги энг муҳим вазифалардан биридир.

Стратегик ва минтақалараро тадқиқотлар институти директори Элдор Арипов ҳам Мюнхен хавфсизлик конференциясида қилган чиқишида минтақанинг иқлим ўзгаришларига энг заиф ҳудудлардан бири эканини таъкидлаб ўтганди. У сўнгги 30 йил ичида бу ерда ҳарорат жаҳон бўйича ўртача кўрсаткичга нисбатан икки баробар тезроқ кўтарилиб, Целсий шкаласи бўйича 1,5 даражага ошганини қайд этган.

Учинчидан, мавжуд экологик вазият янада ёмонлашиши мумкин. Сув танқислиги натижасида ер деградацияси (ҳудудларнинг 37 фоизи зарар кўрган) ва музликларнинг интенсив эриши (уларнинг ҳажми сўнгги 50-60 йил ичида 30 фоизга камайган) тезлашган. Орол денгизининг қуриган қатламидан келиб чиққан чанг ва тузли бўронлар суғориладиган ерларга ҳам, аҳоли соғлиғига ҳам таъсир қилмоқда ва бу ичимлик сув танқислиги, хавфли касалликлар тарқалиши, яшаш шароитлари оғирлашиши натижасида аҳоли миграциясини йилдан йилга кучайтириб боряпти.

Қўштепа каналининг қурилиши натижасида Амударёдаги сув оқимининг қисқариши бу муаммоларни янада ёмонлаштиради. Чунки Афғонистон шимолида экин экиш учун фойдаланилмоқчи бўлган ерлардаги тузлар доимий равишда ювилиши керак. Шўрлар ювилган дренаж суви борадиган ягона жой – Амударёдир. Бу эса Амударёнинг ўрта оқимида ва айниқса, унинг қуйи оқимида аллақачон қийин, баъзи жойларда ҳалокатли ҳолатга келган экологик вазиятни янада мураккаблаштиради. Сув танқислиги ва туз миқдорининг ортиши каналнинг қуйи оқимида деҳқончилик қилишни янада қийинлаштиради. Яъни Қўштепа канали туфайли шўрланиш даражаси ортиши мумкин.

Сув ҳажми ўзгаргандан кейин ҳудудлардаги сув иншоотларини ўзгартириш ёки қайта қуриш керак бўлиши мумкин, бу ҳам қўшимча харажатларни талаб қилади.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, қишлоқ хўжалигига қарам, янги шароитга мослашиш имконияти паст, даромадининг катта қисмини озиқ-овқатга сарфловчи қишлоқлар аҳолиси сув тақчиллигидан энг кўп жабр чекяпти. Бор ресурсларнинг ҳам қисқариб бораётгани вазиятни янада ёмонлаштириши мумкин.

Достон Аҳроров тайёрлади.