Трампнинг учинчи президентлик муддатига нима тўсқинлик қилади?

Якшанба куни Доналд Трамп NBC News телеканалига берган интервюсида Оқ уйда учинчи муддатга сайланишини истисно қилмади.

«Кўпчилик шундай қилишимни хоҳлайди, – деди Трамп NBC News учун интервюда. – Аммо мен уларга узоқ йўлни босиб ўтиш кераклиги, бунга ҳали эрта эканини айтяпман».

Журналистнинг аниқлик киритиш учун ҳазиллашмаяпсизми, дея берилган саволига жавобан Трамп ҳазиллашмаётганини айтган. Аммо яна бир бор бу ҳақда ўйлашга ҳали жуда эрта эканини қўшимча қилган.

Трамп Конституциядаги 22-тузатишни қандай қилиб айланиб ўтмоқчи экани ҳақидаги саволга ҳам у мужмал қилиб жавоб қайтарган. «Буни амалга ошириш мумкин бўлган методлар мавжуд, буни сиз биласиз», – деган Трамп. NBC News журналисти ҳозирги вице-президент Жей Ди Вэнс президентликка номзодини қўйиб, кейин ваколатларни Трампга топшириши мумкин бўлган сценарий ҳақида сўраганида, давлат раҳбари бу эҳтимолий усуллардан бири эканини айтди. «Аммо бошқа сценарийлар ҳам бор», – дея қўшимча қилди Трамп. 

Трамп учинчи муддат ҳақида аввал ҳам гапирган. У бу ҳақда дастлаб 2016 йилги сайловолди кампанияси давридаёқ айтган, кейин эса сайланганидан кейин ҳам бу мавзуга қайта-қайта мурожаат қилган. 2020 йил кузида, ўзининг биринчи президентлик муддати охирида Трамп ғалаба қозонса, учинчи марта ҳам номзодини қўйишини бир неча бор таъкидлаганди.

Бу интервю ортидан Трамп ҳам, унинг конгрессдаги тарафдорлари ҳам учинчи муддат ҳақидаги гапларнинг ҳаммаси ҳазил экани, бу гаплар «демократларни ғазаблантириш» учун айтилганини гапира бошлашди. Аммо 2020 йилда ҳам кўпчилик бу баёнотларга жиддий ёндашиш керак деб ҳисоблаган. «Президент ўз тарафдорларининг эҳтимолий реакциясини текшириб, уларни айнан шундай сценарийга жиддий тайёрлаётганга ўхшайди», – дейди Вашингтондаги Брукингс институти катта эксперти Марвин Калб BBC рус хизматига.

2025 йил январ ойида Трампнинг конгрессменлар орасидаги тарафдорлари ҳам бу борада ўз таклифларини бера бошлаганди. Хусусан, Теннесси штатидан сайланган конгрессмен Энди Оглс Вакиллар палатасининг Конституцияга ўзгартиришлар киритиш тўғрисидаги қўшма резолюциясини тақдим этганди. У 22-тузатиш матнини қуйидагича ўзгартиришни таклиф қилган: «Ҳеч бир шахс уч мартадан ортиқ президентликка сайланиши мумкин эмас, шунингдек, кетма-кет икки муддатга сайланганидан кейин қўшимча муддатга сайланиши мумкин эмас». Бу таклиф, бир томондан, Трампнинг 2028 йилда қайта сайланишига қаратилган бўлса, бошқа томондан, президентлик лавозимини қаторасига икки бор эгаллаган Барак Обаманинг йўлига тўсиқ қўяди.

Жорж Вашингтоннинг васияти

АҚШ асосчилари бу ҳақда Мустақиллик декларацияси ёзилишидан олдин ҳам ўйлаб кўришган бўлса-да, «фақат икки муддат» қоидаси ХХ аср ўрталаригача расман ёзиб қўйилмаган. Мамлакат ташкил этилган даврда барқарор марказлашган ҳокимият тарафдори бўлган Александр Гамилтон давлат раҳбарига умрбод ваколатлар беришни таклиф қилади. Унинг рақиби Жорж Мейсон эса баҳсда буни «сайланган монархия» деб атайди.

Гамилтон ва унинг энг яқин сафдоши, АҚШнинг бўлажак 4-президенти Жеймс Мэдисоннинг таклифи қабул қилинмайди, аммо бу Жорж Вашингтон ва бошқаларга нисбатан ишончсизлик сифатида кўрилишидан чўчиб, муддатлар сонини ҳам чеклашмайди. Шунинг учун Конституциянинг 2-моддасида президентлик муддати тўрт йил билан чекланиши ёзилган, лекин бир киши неча марта сайланиши мумкинлигига аниқлик киритилмаганди.

АҚШнинг биринчи президенти Жорж Вашингтон бир муддат билан чекланмоқчи эди, аммо 1792 йилда қарама-қарши партиялар ўртасида бўлинишга йўл қўймаслик учун уни қолишга кўндиришади. Вашингтон рози бўлади, аммо 1796 йилда, иккинчи муддатининг охирида, у навбатдаги сайловга номзодини қўйишдан бош тортишини оммага эълон қилишни лозим топди. Вашингтон ўзининг «Видолашув мактуби»да ўз хизматларини аҳамиятини камайтириб, урғуни ўз маъмуриятига қаратади.

Кўпчилик қомусшунос ҳуқуқшунослар фикрича, муддатларнинг чекланган сони тўғрисидаги норма йўқлиги хато бўлмаган, балки қонунчиликдаги мослашувчанликнинг кўриниши эди. Кейинроқ бу АҚШга Буюк депрессия ва Иккинчи жаҳон уруши даврида анъанавий амалиётдан воз кечиш ва Рузвелтни Оқ уйда рекорд даражада узоқ вақт қолдириш имконини беради.

Рузвелтнинг тўрт президентлиги

Франклин Делано Рузвелт учинчи муддатга сайланишга қарор қилган биринчи АҚШ президенти эмасди. Қолаверса, биринчи Рузвелт ҳам эмас. Унинг узоқ қариндоши Теодор Рузвелт 1912 йилда Оқ уйга қайтишга ҳаракат қилган, аммо Вудро Вилсонга ютқазганди.

1940 йилги сайловларга Франклин Рузвелт Буюк депрессияни енгиб ўтган ва ўзининг «Янги йўли»ни темир қўл билан олиб борган президент сифатида келади. Шу билан бирга, Рузвелтнинг иккинчи муддатидан олдиноқ унинг мухолифлари президентни социалистик диктатура ўрнатишга уринишда ва бизнес манфаатларини ҳисобга олишни истамасликда айблашни бошлаганди.

«Ваколатлар қўлга киритилгач ва фавқулодда ҳолат аниқ тугаганидан сўнг, бизга агар ҳокимият бекор қилинса, бошқа фавқулодда ҳолат жорий этилишини айтишди. Бошқача айтганда, ҳокимиятнинг президент қўлида тўпланиши вақтинчалик фавқулодда ҳолат масаласи эмас эди. Бу доимий миллий сиёсат бўлиб қолди», – деганди 1936 йилги сайловолди кампанияси пайтида Республикачилар партияси номзоди Алф Лэндон.

Шунга қарамай, Рузвелт ажойиб ғалабага эришади ва иккинчи муддатга ҳам қолади.

Навбатдаги сайловлар 1940 йил кузида бўлиб ўтади. Аммо баҳордан бошлаб кўпчилик Рузвелт қолиши кераклиги ҳақида гапира бошлайди. Европада уруш давом этарди: ёзгача Ҳитлер Германияси Полша ва Чехословакиядан ташқари Дания, Белгия, Нидерландия ва Францияни ҳам босиб олади. Сентябр ойида немис самолётлари Англия шаҳарларини бомбардимон қилишга киришади.

Президент жамоатчиликка ҳамда ўз партиясига июлгача ҳеч нарса демади, демократлар қурултойида эса учинчи бор ўз номзодини қўйди. Ва яна республикачиларнинг танқидига учради. Рузвелтнинг рақиби Уэнделл Уилки шундай деганди: «Агар битта одамни алмаштириб бўлмаса, унда ҳеч биримиз эркин эмасмиз».

Рузвелт Европадаги катта урушга қўшилмасликка ваъда беради, Уилки эса, аксинча, Британияга ёрдам беришга чақиради. Охир-оқибат Рузвелт яна ғалаба қозонади ва бир йилдан сўнг барибир жаҳон урушига қўшилади.

Уч муддат ортидан тўртинчиси ҳам бўлади. 1944 йилга келиб энди Рузвелтни ҳокимиятни ўзлаштириб олишда айбламай ҳам қўйишади. Вазият ҳақиқатан ҳам фавқулодда эди, бунинг устига президент тўртинчи муддати охиригача яшаши даргумонлиги ҳеч кимга сир эмасди. Рузвелт 1945 йил апрелда, сайловда ғалаба қозонганидан беш ой ўтиб вафот этади. Унинг ўрнини вице-президент Гарри Трумэн эгаллайди.

22-тузатиш

Рузвелтнинг тўртта муддати хавфли прецедентга айланди. Ҳар ҳолда, 1947 йилда АҚШ Конституциясига янги тузатиш киритиш ташаббуси билан чиққан америкалик қонун чиқарувчилар шундай деб ҳисоблашади. Якуний кўринишда таъриф қуйидагича эди: «Ҳеч бир шахс икки мартадан ортиқ президент лавозимига сайланиши мумкин эмас». Бир шахс сайланган лавозимда унинг ўрнини бошқа шахс эгаллаши барибир биринчи шахсга ҳисобланиши алоҳида қайд этилганди. Яъни президентлик муддати охирида ўлдирилган Жон Кеннедининг ўрнини эгаллаган вице-президент Линдон Жонсон назарий жиҳатдан яна икки марта президентликка сайланиши мумкин эди.

Республикачи конгрессмен Жозеф Мартин тузатишни «халқнинг ғалабаси ва тоталитаризм ҳамда озодлик душманларининг мағлубияти» деб атайди. Гарри Трумэн эса бу янгиликни „қуруқ қонун“ни ҳисобга олмаганда, Конституцияга киритилган энг ёмон нарсалардан бири» деб атаган.

Тузатиш кучга кириши учун штатларнинг тўртдан уч қисми, яъни 48 тадан 36 таси қонун чиқарувчи органлар томонидан маъқулланиши керак эди. Бунга яна уч йил кетади.

Кейинчалик кўплаб президентлар тузатишдан норозиликларини билдиришади. 2003 йилда Оқ уйда икки муддат ишлаган Билл Клинтон конгрессменларга чекловни бекор қилишни ва уни «қаторасига икки мартадан ортиқ эмас» деб талқин қилиш таклифини беради. 2011 йилда Россияда Путин ва Медведев Конституцияга нисбатан айнан шундай йўл тутганида, Клинтон бу масалага яна қайтади. «Ўйлайманки, амалий нуқтайи назардан, буни аллақачон муддатини ўтаб бўлганларга нисбатан қўллаб бўлмайди», – дейди АҚШнинг собиқ президенти MSNBC эфирида.

«Рокировкага қарши тузатиш»

Трамп Жей Ди Вэнс ёрдамида президентлик лавозимига қайтишнинг қайси «усули» ҳақида гапирганини айтиш қийин. Тахмин қилиш мумкинки, гап «тандем» ҳақида кетмоқда: масалан, 2028 йилда Вэнс президентликка, Трамп эса вице-президентликка номзодини қўяди. Кейин эса Вэнс у ёки бу баҳона билан ўз лавозимини тарк этади ва президентлик барибир Трампга қолади.

Аммо бу АҚШ Конституциясига киритилган 12-тузатишга зиддир. Унда шундай дейилади: «Конституциявий талабларга кўра, президент лавозимига сайланишга ҳуқуқи бўлмаган шахс, вице-президент лавозимига ҳам сайланиш ҳуқуқига эга эмас».

Ушбу тузатиш 1804 йилда кучга кирган бўлиб, президент ва вице-президентни сайлаш тартибига бағишланган. Шу пайтгача ҳеч ким икки тузатишнинг ўзаро таъсирини амалда синаб кўрмаган. Баъзи ҳуқуқшунослар фикрича, 12-тузатишда гап президентликка номзоднинг тўғридан тўғри сайловлардан бошқа йўл билан давлат раҳбари лавозимини эгаллаш ҳуқуқи ҳақида эмас, балки унинг зарур малакаси ва ёши ҳақида боради.

2015 йилда сайловолди кампанияси пайтида демократлар номзоди Ҳиллари Клинтон турмуш ўртоғи Билл Клинтонни вице-президентликка номзод сифатида кўрсатиш имкониятини кўриб чиққанини тан олади. У яхши вице-президент бўлган бўларди, лекин у Конституцияга кўра бунга ҳақли эмас. У икки муддат хизмат қилди ва менимча, аргумент шундаки, вице-президент сифатида у ҳеч қачон бу лавозимни эгаллай олмайди – нима бўлганда ҳам менга шундай дейишди», – деб нолиганди Ҳиллари Клинтон.

Тузатишни бекор қилиш мумкинми?

Ҳозирча АҚШ Конституциясига киритилган тузатишни бекор қилишнинг фақат битта намунаси мавжуд. «Қуруқ қонун» тўғрисидаги 18-тузатишни бекор қилиш учун 1933 йилда 21-тузатишни қабул қилишга тўғри келганди. Бунинг учун эса штатларнинг тўртдан уч қисми ратификация қилиши керак.

Агар ушбу сценарий 22-тузатишга татбиқ қилинса, унда сценарий қуйидагича бўлиши мумкин. Дастлаб, ташаббус Вакиллар палатаси ва Конгресс томонидан конгрессменларнинг учдан икки қисмининг овози билан қўллаб-қувватланиши керак. Агар бу амалга ошса, кейин тузатишни 50 та штатнинг 38 та қонун чиқарувчи органи ратификация қилиши керак бўлади.

Ҳозирда демократлар ва Трампнинг Республикачилар партияси ўртасидаги кескин сиёсий қутблашув туфайли бунинг эҳтимоли жуда кам, дея таъкидлайди Reuters. Республикачиларнинг устунлиги Вакиллар палатасида ҳам (218-213), Сенатда ҳам (53-47) минимал кўринишда. Шунингдек, партия 50 та штатдан фақат 28 тасининг қонун чиқарувчи органларини назорат қилади. Бу эса эски тузатишни бекор қилиш ва янги тузатишни қабул қилиш учун етарли эмас.

Мўъжиза рўй бериб, икки президентлик муддатига қўйилган чеклов бекор қилинса ҳам, ратификация учун йиллар кетиши мумкин. 2028 йилда, навбатдаги президентлик сайловларида Трамп 82 ёшга тўлади – ва катта эҳтимол билан, унинг эҳимолий қайтишидаги асосий муаммо 22-тузатишда эмас.