Олимлар 10 минг йил аввал қирилиб кетган ваҳший бўрини тирилтирганини даъво қилмоқда. Аммо бунга ишонса бўладими?

Colossal Biosciences компанияси қирилиб кетган ҳайвон турини тирилтириш билан боғлиқ биринчи муваффақиятли тажрибани эълон қилди: олимлар ваҳший бўри болаларини кўрсатди. Ушбу тур Шимолий Америка ҳудудида яшаган ва 10 минг йил олдин қирилиб кетган. Аммо баъзи мутахассислар компания муваффақиятини тан олишни истамаяпти ва бу аслида йўқолиб кетган турнинг қайта тикланиши эмас, балки гибрид эканини таъкидламоқда. BBC воқеалар ривожини жамлади.

Қўриқхонадаги ваҳший бўрилар

Ваҳший бўри (Aenocyon dirus) Жорж Мартиннинг «Муз ва олов қўшиғи» китоблари ва улар асосида суратга олинган «Тахтлар ўйини» сериали туфайли маданиятда оммалашди.

Colossal Biosciences ўзининг сўнгги ютуғини шов-шув билан эълон қилди: Рем исмли ваҳший бўри TIME журнали муқовасида пайдо бўлди.

Компания кулранг бўрининг (Canis lupus) ДНК тизимига ўзгариш киритди. Кейин катта итлардан суррогат сифатида фойдаланган ҳолда, «кесарча кесиш» йўли орқали учта бўри боласини дунёга келтирди.

Ромул ва Рем 2024 йил 1 октябрда туғилди ва афсонага кўра, она бўри томонидан эмизилган ҳамда Рим шаҳрига асос солган ака-ука шарафига номланди. Урғочи бўри Кхалиси 2025 йил 30 январда туғилди ва «Муз ва олов қўшиғи» ҳамда «Тахтлар ўйини» қаҳрамони номи билан аталди.

Кулранг бўри болалари билан солиштирганда, Рем, Ромул ва Кхалиси елкаси кенг, бош суяги ва жағи каттароқ, оёқларидаги мушаклар кўпроқ. Аммо энг сезиларли фарқ уларнинг оппоқ мўйнасидир.

Ҳозир жониворлар Colossal Biosciences компаниясига тегишли 800 гектарлик экологик қўриқхонада яшайди. Компания генетик модификациялар кутилмаган таъсир кўрсатдими ёки йўқлигини билиш учун уларни бутун ҳаёти давомида диққат билан кузатиб боришни режалаштирмоқда.

14 генда 20 та модификация

Ваҳший бўрини «тирилтириш» учун Colossal Biosciences олимлари кулранг бўрининг 14 та генига 20 та ўзгартириш киритди. Аммо уларга қайси генларда қандай ўзгаришлар қилишни аниқ тушуниши учун қирилиб кетган турнинг намунаси керак эди.

Олимлар музейлар томонидан тақдим этилган иккита намунадан фойдаланди. Улардан бири Оҳайо штатида топилган ваҳший бўрининг тиши бўлиб, ёши тахминан 13 минг йил. Иккинчиси Айдаҳо штатида топилган суяк, унинг ёши 72 минг йилга баҳоланади.

Анъанавий клонлашдан фарқ қилган ҳолда Colossal Biosciences ҳайвон тўқималари намунасидан фойдаланмади, балки керакли генларни ажратиш учун кулранг бўри қонидан фойдаланди. Бу жараён камроқ инвазивдир.

Компания айни технологиядан ҳозир йўқ бўлиб кетиш арафасида турган чиябўриларни клонлаш учун фойдаланган. Дунёга келган чиябўри болалари ваҳший бўричалар билан бирга қўриқхонада яшамоқда.

Бу қирилиб кетган турнинг тикланишими ёки гибридми?

Қирилиб кетган турларни тирилтириш – ноёб турларни сақлаб қолиш билан бир қаторда Colossal Biosciences компаниясининг асосий мақсадларидан биридир. Март ойида улар дунёни қалин жунли сичқонлар билан ҳайрон қолдирганди. Бу мамонтларга яқинлаштириш учун генлари ўзгартирилган лаборатория сичқонлари эди.

Аммо баъзи мутахассислар компания сичқончадан мамонтгача бўлган жуда узоқ йўлни босиб ўтиши кераклиги ҳақида кўп гапирди ва умуман олганда, мамонтларни «тирилтириш» имконияти ва бундай ғоянинг ахлоқий томонига шубҳа билдирди. Аммо жундор сичқонларни яратишда фойдаланилган технология одамлардаги генетик касалликларни тушуниш ва даволашда ёрдам бериши мумкин, деди олимлар.

Илмий ҳамжамият ваҳший бўриларга ҳам худди шундай муносабат билдирди.

Янги Зеландиядаги Отаго университети палеонтологи Ник Роуленснинг сўзларига кўра, қолдиқ суяклардан олинган ДНКга таяниш клонлаш ёки биологик нусха олиш учун ишончли усул эмас.

«Colossal компанияси ваҳший бўрининг баъзи хусусиятларига эга кулранг бўрини дунёга келтирди, катта бош суяги ва оқ мўйна каби. Бу гибрид», деди Роуленс.

Аммо Colossal Biosciences биологи Бет Шапиро компания «қирилиб кетган турни тирилтириш»га эришганини таъкидламоқда.

«Кулранг бўри – ваҳший бўрининг энг яқин қариндоши, улар генетик жиҳатдан жуда ўхшаш», деди у.

Роуленс бу фикрга қўшилмайди. «Бу мутлақо бошқа тур», деди у ва кулранг бўрининг аждодлари ваҳший бўридан 2,5-6 миллион йил олдин ажралиб чиққанини қўшимча қилди.

Бошқа олимлар ҳам Colossal Biosciences бўричаларини ваҳший бўри деб аташга иккиланмоқда.

«Қирилиб кетган турни тўлиқ тиклаб бўлмайди. Ҳозир қилиш мумкин бўлган ягона иш – шунга юзаки ўхшаш турни яратишдир», деди Баффало университети биологи Винсент Линч.

Шарқий Англия университети профессори Андерс Бергстрём ҳам унинг фикрларига қўшилди.

«Мен бундай жонивор ваҳший бўри эмас, деб айтган бўлардим ва ваҳший бўри тирилтирилди дейиш нотўғри. 20 та модификация мутлақо етарли эмас. Лекин сиз ғалати кўринишдаги кулранг бўрини олишингиз мумкин», деди у.

Бет Шапиро бундай изоҳларга тайёр эди. «Энди бу ҳайвонларни ваҳший бўрилар ёки бошқа нарса деб аташ ҳақида фалсафий баҳслашамиз», деди у.

Ундан бўричаларни бевосита ваҳший бўри деб тасдиқлай олиши ҳақида сўралганда, олим бироз иккиланиб қолди – лекин барибир буни қилди.

«Бу ваҳший бўрилар», деди Шапиро. «Шуни ҳис қиляпманки, мен буни айтишим билан барча таксоном-дўстларим (ҳайвонлар классификацияси бўйича мутахассислар): «Бўпти, энди у билан алоқам бўлмайди», дейиши мумкин. Лекин бу кулранг бўри эмас. Бу кулранг бўрига ўхшамайди».

Нима учун терминология кўплаб олимлар учун жуда муҳим?

«Чунки қирилиб кетиш – бу абадий. Агар қирилиб кетиш бўлмаса, хатолардан қандай сабоқ олишимиз мумкин? Наҳотки, сабоқ – биз атроф-муҳитни вайрон қилишимиз, ҳайвонлар қирилиб кетиши, сўнгра, уларни қайта тирилтиришда бўлса?» деб тушунтирди Роуленс.