Бактерияларнинг антибиотикка чидамлилиги кескин ортмоқда – ЖССТ

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) маълум қилишича, оддий инфекцияларни даволаш тобора қийинлашмоқда, негаки кўплаб бактериялар антибиотикларнинг таъсирига чидамли бўлиб қолган, яъни уларни ўлдириш ёки тўхтатиш қийинлашган.

Янги маълумотларга кўра, глобал миқёсда ҳар олти инфекциядан бири антибиотиклар таъсир қилмаётган бактериялар сабабли юзага келмоқда. Бу ҳолат миллионлаб одамлар ҳаёти учун хавфли: оддий касалликларни даволашни қийинлаштириб, соғлиқни сақлаш тизимларига катта юк бўляпти.

Ҳисоботда қайд этилишича, 2018 йилдан 2023 йилгача бактерияларнинг антибиотикларга чидамлилиги 40 фоиздан кўпроққа ошган, яъни ҳар йили 5–15 фоизгача ўсиш кузатилган.

“Антимикроб қаршилик тиббиётдаги ютуқлардан тезроқ ривожланмоқда ва бу бутун дунёда оилаларининг соғлиғига жиддий хавф солмоқда. Антибиотиклардан тўғри фойдаланишимиз, сифатли дори воситалари, аниқ диагностика ва вакциналарга барча учун тенг имкон яратишимиз керак”, – дейди ЖССТ раҳбари Тедрос Адҳаном Гебрейесус.

Тадқиқот 100 дан ортиқ мамлакатдан тўпланган 23 миллиондан зиёд маълумотга асосланади. Унда аниқланишича, Жануби-Шарқий Осиё ва Шарқий Ўрта Ер денгизи минтақаларида ҳар учта инфекциядан бири, Африкада эса ҳар бешта инфекциядан бири антибиотикларга жавоб бермай қўйган.

Бактериялар дори таъсирига чидамли бўлиб қолганда илгари осон даволанган касалликлар ҳам узоқ давом этади, мураккаблашади ёки уларни бутунлай даволаб бўлмайди. Оқибатда беморларнинг соғайиш муддати узаяди, асоратлар кўпаяди ва ўлим хавфи ортади. Оддий, арзон дорилар фойда бермагани учун шифокорлар қиммат ва кучли антибиотикларга мурожаат қилишга мажбур бўлади. Бу эса паст даромадли мамлакатларга катта муаммо туғдиради, чунки бундай дори воситаларини харид қилишга ҳамманинг ҳам қурби етмайди.

2019 йилда антибиотикларга чидамли бактериялар 1,27 миллион кишининг бевосита ўлимига сабаб бўлган. Яна 5 миллионга яқин одамнинг ўлими эса бу муаммо билан билвосита боғлиқ. Мутахассислар огоҳлантиришича, агар ҳозир зарур чоралар кўрилмаса, 2030 йилга бориб антибиотикларга бардошли инфекциялар дунё иқтисодиётига ҳар йили 3 триллион долларгача зарар етказиши мумкин.

Антимикроб қаршилик (АМR)

Бу бактерия, вирус, замбуруғ ва паразитларнинг уларга қарши ишлатиладиган дориларга мослашиши, мазкур микроорганизмларни йўқ қилиш ёки ўсишини тўхтатиш қийинлашган ҳолатдир. Ушбу ҳолат таьсирида оддий инфекциялар ҳам даволанмай қолиши, асоратлар ва ўлим хавфи ошиши мумкин. Шу сабабли бу муаммо кўпинча “овозсиз (жим) пандемия” деб аталади, яъни у аниқ белгиларсиз, аммо кенг миқёсда зарар етказади.

Антимикроб қаршиликнинг асосий сабабларига қуйидагилар киради:

• биринчи навбатда, одамлар ва шифокорлар томонидан антибиотиклардан ортиқча ёки нотўғри фойдаланиш (масалан, рецептсиз дори олиш, даволаниш курсини тугатмаслик ёки вирусга қарши антибиотик ишлатиш);
• иккинчидан, чорвачилик ва қишлоқ хўжалигида антибиотикларни кенг қўллаш, бунда дорига чидамли бактериялар ҳайвонлардан одамга ўтиши мумкин;
• учинчидан, гигиена ва инфекция назоратининг сустлиги: касалхона ва жамоат жойларида қўл ювиш, санитария қоидаларига риоя этмаслик инфекция тарқалишини кучайтиради;
• тўртинчидан, сифатли дорилар ва аниқ диагностика воситалари билан таьминланиш чеклангани, бу эса нотўғри дори танлаш ёки даволаниш кечикишига сабаб бўлади.

“Супербактериялар” хавфи

Ҳисоботда энг хавфли ҳолат грам-манфий бактериялар билан боғлиқлиги таъкидланган. Мазкур турдаги бактериялар кўплаб антибиотикларга бардош бера олади ва уларни йўқотиш жуда мушкул. Масалан, Э.cоли ва Klebsiella pneumoniae бактериялари қон инфекцияларининг энг кенг тарқалган сабаблари ҳисобланади. Эндиликда улар ҳатто энг кучли дорилардан бири бўлган учинчи авлод сефалоспоринларга ҳам чидамли бўлиб қолган.

Дунё миқёсида:

• Э.cоли бактерияларининг тахминан 40 фоизи,
• Klebsiella pneumoniae штаммларининг 55 фоизи бу антибиотикларга қарши иммунитет ҳосил қилган.

Африканинг айрим минтақаларида мазкур рақам ҳатто 70 фоиздан ошган. Карбапенемлар ва фторхинолонлар каби яна бошқа муҳим антибиотиклар ҳам Салмонелла ва Аcинетобаcтер бактерияларига қарши таъсирини йўқотмоқда.

Заиф тизим – паст натижа

Ҳисоботда айтилишича, антибиотикларга чидамлилик энг кўп соғлиқни сақлаш тизими заиф бўлган ва маълумот йиғиш имконияти чекланган мамлакатларда учрайди. Бу ҳолат “тизим заиф бўлса, натижа ҳам ёмон бўлади” деган муаммони янада кучайтиради.

ЖССТ 2016 йилда антибиотик қаршилигини кузатиш тизимини ишга туширгандан сўнг, унга қўшилган давлатлар сони 25 тадан 104 тага етган. Шунга қарамай, 2023 йилда ташкилотга аъзо мамлакатларнинг деярли ярми ҳеч қандай маълумот юбормаган. Ҳисобот топширган мамлакатларнинг ўзида ҳам ишончли маълумот тўплаш тизими етарли эмас.

2024 йилда БМТ Бош Ассамблеяси антибиотикларга қаршиликка қарши кураш бўйича махсус декларация қабул қилди. Унда инсон, ҳайвон ва атроф-муҳит саломатлиги бир-бири билан чамбарчас боғлиқ эканини таъкидловчи “Бир соғлиқ” (One health) ёндашуви тасдиқланди.

ЖССТ барча давлатларни бу қарорларни фақат сўзда эмас, амалда бажаришга чақирмоқда. Ташкилот раҳбари Тедрос Адҳаном Гебрейесус фикрича:

“Соғлом ҳаётимиз инфекцияларнинг олдини олиш, уларни ўз вақтида аниқлаш ва самарали даволаш тизимларини мустаҳкамлашга боғлиқ. Шунингдек, янги авлод антибиотикларини яратиш ва касалликларни тезроқ аниқловчи диагностика усулларини жорий этиш зарур.”

Умумий олганда, бактерияларнинг антибиотикларга чидамлилиги бутун дунё учун жиддий муаммо. Мазкур препаратлардан тўғри фойдаланмасак, оддий касалликларни ҳам даволаш қийинлашади. Шу боис ҳар бир инсон ва давлат бу муаммони жиддий қабул қилиб, соғлом келажак учун чоралар кўриши зарур.

Диёрахон Набижонова