Қизамиқдан ўлимлар сони камайди, лекин касалланиш кўрсаткичлари ошиб бормоқда – ЖССТ

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти томонидан эълон қилинган янги ҳисоботда маълум қилинишича, 2000–2024 йиллар давомида аҳолининг изчил эмланиши натижасида дунёда қизамиқдан ўлим 88% га қисқарган. 2000 йилдан бери қизамиққа қарши вакциналар қарийб 59 миллион одамнинг ҳаётини сақлаб қолган.

Шунга қарамай, 2024 йилда қизамиқдан 95 минг киши вафот этган, уларнинг аксарияти беш ёшдан кичик болалардир. Бу 2000 йилдан буён кузатилган энг паст йиллик ўлим кўрсаткичларидан бири.

Вафотлар камайган, бироқ глобал миқёсда қизамиқ билан касалланиш сони ошмоқда: 2024 йилда тахминий инфекция ҳолатлари сони 11 миллионни ташкил этган, бу пандемия бошланишидан олдинги 2019 йилга нисбатан қарийб 800 мингта кўп.

Ҳисоботга кўра, 2024 йилда қизамиқ билан касалланиш 2019 йилга нисбатан:

• Шарқий Ўрта Ер денгизи минтақасида – 86%,
• Европа минтақасида – 47%,
• Жануби-Шарқий Осиё минтақасида – 42% ошган.

Африка минтақасида эмлаш қамрови кенгайгани туфайли касалланиш 40% га, ўлим эса 50% га камайган.

Сўнгги касалланиш тўлқинлари болалар озиқланиши яхшироқ ва тиббий ёрдам олиш имкониятлари кенгроқ бўлган мамлакатларда кузатилмоқда. У ерларда болалар қизамиқдан камроқ вафот этяпти, бироқ инфекцияланганлар кўр бўлиб қолиш, пневмония ва энсефалит (мия тўқималарининг инфекцион яллиғланиши) каби оғир умрбоқий асоратлар хавфи остида қолмоқда.

“Қизамиқ дунёдаги энг юқумли вирусдир. У чегараларни тан олмайди. ҳудудлардаги ҳар бир болани эмлаш уларнинг ҳаётини сақлаб қолади, иқтисодий йўқотишларнинг олдини олади ва бутун мамлакат бўйлаб касалликни йўқотиш имконини беради”, – дейди ЖССТ бош директори Тедрос Адханом Гебрейесус.

Эмлаш даражаси ҳали ҳам барча аҳоли қатламларини тўлиқ қамраб олмаяпти

ЖССТ ва ЮНИСЕФ ҳисоб-китобларига кўра, 2024 йилда болаларнинг 84%ига қизамиқ вакцинасининг биринчи дозаси қилинган, бироқ атиги 76%и иккинчи дозани олган. Бу аввалги йилга нисбатан бироз яхши кўрсаткич бўлиб, эмланган болалар сони 2 миллионга ошган. ЖССТ тавсияларига кўра, инфекция тарқалишини тўхтатиш ва эпидемияларнинг олдини олиш учун икки доза билан камида 95%лик қамров зарур.

2024 йилда 30 миллиондан ортиқ бола қизамиққа қарши етарли эмланмаган. Уларнинг учдан икки қисми Африка минтақаси ва Шарқий Ўрта Ер денгизи минтақасида истиқомат қилади, асосан, сиёсий беқарорлик, қуролли можаролар ва ижтимоий-иқтисодий қийинчиликлардан азият чекаётган ҳудудларда яшайди.

Эпидемиялар сони ошган

2024 йилда 59 та мамлакатда йирик қизамиқ эпидемиялари қайд этилди; бу 2021 йилга нисбатан қарийб уч баравар кўп ва Covid-19 пандемияси бошланганидан бери кузатилган энг юқори кўрсаткичдир. Американинг барча минтақаларда ҳеч бўлмаганда бир мамлакатда йирик эпидемия рўй берди. 2025 йилда ҳудуд бўйлаб янада кенгроқ тарқалди.

Эпидназоратнинг кенгайтирилиши натижасида ЖССТ ва мамлакатлар ҳукуматлари эпидемияларни янада яхшироқ аниқлаяпти ва жиловлашга ҳаракат қиляпти, баъзи мамлакатларда эса касалликни бутунлай йўқ қилиш имконияти пайдо бўлмоқда. 2024 йилда қизамиқ ва қизилча бўйича Глобал лабораториялар тармоғига (GMRLN) кирувчи 760 дан ортиқ лаборатория 500 мингдан ортиқ намунани таҳлил қилди, бу аввалги йилга нисбатан 27% кўп. Бошқа томондан, ташқи молиявий ёрдамнинг кескин қисқариши GMRLN ва миллий иммунизация дастурлари ишига салбий таъсир кўрсатмоқда. Бу келгуси йилда янги эпидемиялар юзага келишига сабаб бўлиши мумкин.

Қизамиқни бутунлай йўқотиш мумкинми?

“2030 йилгача бўлган Иммунизация бўйича ҳаракатлар дастури” (IA2030)да белгиланган қизамиқни бутун дунёда йўқ қилиш мақсади яқин йилларда бажарилиши қийинлашмоқда. 2024 йил охирига келиб қизамиқ 81 мамлакатда (42%) йўқ қилинган. Бу пандемиягача бўлган даврга нисбатан атиги 3 тага кўпроқ мамлакат деганидир.

2025 йилда ижобий ўзгаришлар ҳам қайд этилган. Сентябр ойида Тинч океани оролларидаги давлатлар ва ҳудудларда қизамиқнинг бутунлай йўқ қилингани тасдиқланди. Шу ойда Кабо-Верде, Маврикий ва Сейшел оролларида ҳам қизамиқ йўқотилгани эълон қилинди. Бу давлатлар ЖССТнинг Африка минтақасида қизамиқни тўлиқ бартараф этган дастлабки мамлакатлар бўлди. Ҳозирда қизамиқни йўқ қилган давлатлар сони 96 тага етган.

2024 йилда Америка қизамиқдан холи минтақа сифатида тасдиқланган эди (бу мақомни олган ягона ЖССТ минтақаси). Бироқ 2025 йил ноябр ойидан Канадада инфекция узлуксиз тарқалаётгани сабабли минтақа бу мақомдан маҳрум бўлди.

Сўнгги йилларда касалланишлар сонининг ортиши, бу тенденция ҳатто илгари қизамиқни йўқ қилган, ривожланган давлатларда ҳам кузатилаётгани асосан эмлаш қамровининг 95% дан пастга тушиб кетгани билан изоҳланади. Миллий даражада эмлаш кўрсаткичи яхши бўлган бўлса ҳам, айрим ҳудудларда эмланмаган ёки етарли қамраб олинмаган гуруҳлар мавжудлиги касалликнинг қайта тарқалиши, эпидемиялар ва вируснинг давомли айланиши хавфини сақлаб қолади.

Ҳисоботда қайд этилишича, қизамиқни бутунлай йўқ қилиш учун кучли сиёсий ирода, барқарор молиялаштириш, барча болаларни икки доза билан эмлаш ва эпидемияларни ўз вақтида аниқлаш талаб этилади.