Prezident tomonidan afv e'lon qilinishi – adolat tamoyilini belgilab berdi

Yurtimizda barcha sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlarning negizini insonparvarlik, inson va fuqarolarning hayoti, erkinligi, qadr-qimmatining ustuvorligi kabi umuminsoniy prinsiplar tashkil etadi.

Xuddi, shuningdek, jinoyat sodir etgan bo‘lsa-da, biroq o‘z xatosini anglagan va undan tegishli xulosa chiqargan, ma'naviy jihatdan qayta tarbiyalangan shaxslarning oilasi, farzandlari bag‘riga qaytishiga imkon berish xalqimizga xos bo‘lgan kechirimlilik, bag‘rikenglik kabi qadriyatlarning amaliy ifodasidir.

Shu sababdan ham jinoyat qonunchiligida amnistiya akti yoki afv etish asosida jazodan ozod qilish belgilangan. Shu kunga qadar adashib jinoyat yo‘liga kirib qolgan, qilmishidan pushaymon bo‘lgan, sodir etgan jinoyati natijasida yetkazilgan zararni qoplagan shaxslarni amnistiya akti asosida jinoiy javobgarlik hamda jazodan ozod etish keng yo‘lga qo‘yilgan edi.

Unga ko‘ra, amnistiya akti e'lon qilinganidan so‘ng unda jinoyat turlari nazarda tutilib, javobgarlikdan yoki jazodan ozod etiladigan shaxslar hujjat ijrosini ta'minlash paytida aniqlanardi.

Biroq amnistiya aktini qo‘llashning ayrim jihatlari ham mavjud ediki, bular shaxsni javobgarlik va jazodan ozod qilishning pirovard natijasiga erishishga to‘sqinlik qilardi. Jumladan, amnistiya aktida aniq bir shaxs ko‘rsatilmasdan, odatda, ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan yoki uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatni birinchi marta sodir etgan shaxslar, ayollar,
60 yoshdan oshganlar, chet el fuqarolari nazarda tutilgan. Ya'ni, avval jinoyatlar toifasi belgilanib, keyin esa ushbu jinoyatlar toifasiga kiradigan shaxslar aniqlangan.

Bundan tashqari, amnistiya aktini qo‘llash masalasini hal qilish uzoq davom etadigan tashkiliy jarayonlar ekanligi sababli turli qonunbuzarlik holatlari mavjud edi. Bu haqda muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining
25 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma'ruzasida “...oldindan chuqur o‘ylamasdan turib javobgarlikdan ozod qilishni belgilash qilmishiga pushaymon bo‘lmagan, yetkazilgan zararni to‘liq qoplamagan shaxslar ham amnistiya doirasiga kirib qolishiga sabab bo‘lgan. Bu masalada, ming afsuski, korrupsiya holatlari ham bo‘lgan, deb aytsak, to‘g‘ri bo‘ladi... Bu esa amnistiyaga tushgan kimsalarda jazoni his etmaslik, bizga hamma narsa mumkin, degan noto‘g‘ri kayfiyatning shakllanishiga olib kelgan”, – deb ta'kidladi.

Joriy yilning 29 sentabrida “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining yigirma besh yilligi munosabati bilan jazoni ijro etish muassasalarida jazo o‘tayotgan mahkumlarni afv etish haqidagi materiallarni tayyorlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoyish qabul qilindi.

Mazkur Farmoyishda huquqni muhofaza qiluvchi organlar, sudlar, jamoat tashkilotlari vakillaridan iborat ishchi guruhlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Afv etish masalalari bo‘yicha komissiya bilan hamkorlikda joylarga chiqib, har bir mahkum bilan yakka tartibda suhbatlashish orqali ularning shaxsini o‘rganish belgilandi. O‘rganishlar jarayonida mahkum tomonidan sodir etilgan jinoyatning ijtimoiy xavflilik darajasi, uning o‘z qilmishidan chin ko‘ngildan pushaymonligi, jinoyat natijasida yetkazilgan moddiy zararning qoplanganligi, yoshi, sog‘lig‘i, oilaviy ahvoli va boshqa yengillashtiruvchi holatlarga alohida e'tibor qaratildi. Shuningdek, jinoyatdan jabr ko‘rganlar, jamoatchilik va mahkum yashagan mahallada istiqomat qiluvchilar hamda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari fikrlari inobatga olindi.

Buning natijasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining
25 yilligi arafasida mamlakatimiz tarixida birinchi marta 2700 nafar sudlanganlarni afv etish to‘g‘risidagi farmon imzolandi. Turli holatlarda jinoyat sodir etgan, qilgan qilmishidan chin dildan pushaymon bo‘lgan va to‘g‘ri yo‘lga kirgan, turar joyi va jazoni o‘tash muassasalarida ijobiy tavsif olgan 956 nafar shaxs jazoni o‘tash koloniyalaridan ozod etildi. Bunda afv etilgan mahkumlar tomonidan sodir etilgan jinoyatlarning ijtimoiy xavflilik darajasi, jazoning qanchalik adolatli tayinlanganligi, mahkumning qilmishidan pushaymonligi, uning ma'naviy jihatdan qayta tarbiyalanganligi puxta o‘rganildi.

Ta'kidlash lozimki, aynan shu jihatlar bilan ham jazodan ozod qilishda afv etish instituti amnistiya aktini qo‘llashdan keskin farq qiladi. Shuningdek, mahkumlarning umumiy toifasini nazarda tutuvchi amnistiya aktini qo‘llash jarayoni afv etish asosida jazodan ozod qilishda mahkumlar shaxsiga alohida e'tibor berilishi bilan ham ajralib turadi. Qolaversa, afv etish asosida jazodan ozod qilish nisbatan uzoq davom etuvchi amnistiya aktini qo‘llash jarayonidan tegishli farmon asosida darhol ijro etilishi bilan ham o‘ziga xos xususiyat kasb etadi. O‘z navbatida, afv etish asosida jazodan ozod qilish keng jamoatchilik bilan birga hal etilishi uning shaffofligini ta'minlaydi.

“O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganligining yigirma besh yilligi munosabati bilan afv etish to‘g‘risida”gi Prezident Farmonining qabul qilinganligi inson va fuqarolarning huquq va erkinliklarini ta'minlash, insonparvarlik, shuningdek, inson, uning hayoti, erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa ajralmas huquqlarini oliy qadriyat deb tan olish kabi umuminsoniy va konstitutsiyaviy prinsiplar amalda ta'minlanishining yorqin namunasidir.

Eng muhimi, mazkur Farmon natijasida jinoyat sodir etgan, biroq qilmishining huquqqa xilofligini anglagan va axloqan tuzalish yo‘liga o‘tgan mahkumlarga jamiyat va o‘z oilasi davrasiga qaytishga imkon berilganligi xalqimizning kechirimlilik va bag‘rikenglik kabi azaliy qadriyatlarining ro‘yobga chiqarilishi bo‘lishi bilan bir qatorda jazodan ozod etilgan mahkumlarning jamiyatda o‘z o‘rnini topishiga, oila a'zolari, farzandlari, shuningdek, el-yurt taraqqiyoti uchun munosib hissa qo‘shishlariga yana bir imkon yaratadi.

Baxtiyor Hidoyatov

TDYuU Jinoyat huquqi kafedrasi mudiri, yu.f.n