Koronavirusdan so‘ng: Iqtisodiyotini tiklab, mo‘'tadil turmush tarziga tez qaytishi taxmin qilinayotgan 5 mamlakat

Mutaxassislar allaqachon koronavirus qachon to‘xtatishini va iqtisodiy tanazzuldan birinchi bo‘lib qaysi davlatlar chiqishini taxmin qila boshlashdi.

Covid-19 pandemiyasi global iqtisodiyotga oldindan aytib bo‘lmaydigan darajada ta'sir ko‘rsatdi.

Turli davlatlar iqtisodiyot va bozorlarni barqarorlashtirish uchun eng jiddiy choralar, jumladan, moliyaviy aralashuv yo‘li bilan infeksiyaga qarshi kurashishga harakat qilmoqda.

Virus ustidan g‘alaba hali qozonilmagan bo‘lsa-da, aksariyat mamlakatlar uchun sog‘liqni saqlash tizimidagi dolzarb muammolarni hal qilish va hech bo‘lmaganda iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish ustuvor maqsadlar qilib belgilanmoqda.

Ularning taxminlarini yaxshiroq tushunish uchun FM Global sug‘urta kompaniyasi tomonidan tuzilgan «Iqtisodiy xavfsizlik indeksi-2019»ga ko‘z tashlash kerak.

Ushbu indeks reytingidan turmush darajasi, ishbilarmonlik muhiti va tiklanish imkoniyatlari hisob-kitob qilingan 130ta davlat joy olgan. Bundan tashqari, reyting siyosiy barqarorlik, korporativ boshqaruv muvaffaqiyati, risklarning yuzaga kelish shartlari, savdo zanjirlarining murakkab logistika mexanizmlari va ishbilarmonlik muhitining shaffofligi kabi omillarga asoslanib tuzilgan.

Mamlakatlarning pandemiyaga qarshi dastlabki harakatlari bilan reytingini taqqoslab, inqiroz davrida iqtisodiy barqarorlikni yuqori darajada saqlab qolish ehtimoli bo‘lgan davlatlar aniqlandi.

Shundan so‘ng reytingda yuqori o‘rinlarni olgan mamlakatlarning aholisi va mutaxassislar bilan vaziyatni qay tariqa ijobiy hal qilish mumkinligi va yaqin kelajakdan nimani kutayotganliklarini bilish uchun suhbatlashildi.

Daniya

Tadqiqotlariga ko‘ra, koronavirus tufayli yuzaga kelgan murakkab vaziyatdan Daniya birinchilardan bo‘lib chiqib ketadi.

Ushbu mamlakat ta'minot tizimini nazorat qilishning yuqori ko‘rsatkichlari va hukumatda korrupsiya darajasining pastligi tufayli «Iqtisodiy xavfsizlik indeksi-2019»da ikkinchi o‘rinni egalladi.

Covid-19 pandemiyasi boshlanganda, Daniya hukumati qat'iyat bilan harakat qildi va tezda ijtimoiy masofani joriy qildi. 11 mart kuni maktablar va ikkinchi darajali mahsulotlar ishlab chiqaradigan turli korxonalar yopildi. 14 mart kuni esa koronavirus infeksiyasini yuqtirish holati uncha ko‘p bo‘lmasa ham, barcha chet elliklar uchun mamlakatga kirish taqiqlandi.

Ko‘rilgan qat'iy chora-tadbirlar o‘z samarasini bergani Daniya misolida allaqachon isbotlandi. «O‘tgan yil bilan taqqoslaganda odatiy gripp bilan kasallanish 70 foizga kamaydi, bu hukumat tomonidan ko‘rilayotgan choralar yaxshi samara berganini anglatadi.

«Avvaliga, hukumat joriy qilgan cheklovlarga shubha bilan qaradim, keyin boshqa davlatlar ham shu cheklovlarni joriy qilayotganini ko‘rganimdan so‘ng, endi bizning hukumatimiz hamma narsani to‘g‘ri bajargan deb o‘ylayman», deydi Kopengagendagi Pissup Tours sayyohlik agentligi boshqaruvchisi Rasmus Kristiansen.

Daniyaliklar o‘z hukumatiga ishonishga odatlangan va har doim umumiy ish uchun kurashishga tayyor — bu joriy etilgan choralar samaradorligini oshiradi.

«Hozir Daniya OAV va ijtimoiy tarmoqlarida yangi «samfundssind» (bu so‘z «fuqarolik tuyg‘usi» yoki «fuqarolik burchi» ma'nolarini anglatadi) so‘zi ko‘p qo‘llanyapti. Bugun ko‘pchilik daniyaliklar jamiyat uchun axloqiy majburiyatni his qilishadi, butun jamiyat salomatligi uchun nimadandir voz kechish, kerak deb o‘ylashadi.

Hech kim o‘zi foydalanib kelgan odatiy qulayliklaridan voz kecha olmasligi ortidan keksa avlodning hayotiga xavf soluvchi harakatlar qilganlikda ayblanishni istamaydi», deydi Kristiansen.

Biroq, Daniyada ham hammasi muammosiz o‘tdi, deb bo‘lmaydi. Aytaylik, Kristiansenning turizm biznesidan tushadigan daromadlari pasaydi. U ishchilar maoshini qisman qoplab bergani uchun davlatning moliyaviy yordami haqida minnatdorchilik bilan gapirsa ham, ushbu yordam va uni amalga oshirish qoidalari to‘liq ishlab chiqilmagani tufayli, u allaqachon ishchilarning bir qismini ishdan bo‘shatishga majbur bo‘ldi.

Shunga qaramay, Daniya hukumati olib borgan chora-tadbirlar, masalan, ishini vaqtincha yo‘qotgan soatbay ishlaydigan ishchilarga ish haqining 90 foizi va haftalik ish haqiga ishlaydiganlarga 75 foiz to‘lab bergani allaqachon butun dunyoda namuna sifatida tan olingan.

Biroq, Daniya modeli arzon emas, u mamlakatga yalpi ichki mahsulotning 13 foizigacha tushishi mumkin.

Bundan tashqari, daniyaliklar bu inqiroz global tarzda yuz berayotganini tushunib turibdi. Kelajakda Daniya iqtisodiyotining tez tiklanishi jahon iqtisodiyotining barqarorligi, shuningdek, dunyoning qolgan qismi inqirozni qanday yengishi va erkin savdo tamoyillari qanday hurmat qilinishi bilan bog‘liq.

«Daniya jiddiyroq oqibatlardan qochib, boshqalarga nisbatan ustunlikka ega bo‘lishi mumkin. Mamlakatimiz yaxshi rivojlangan farmatsevtika sanoatiga ega, bu afzallik bo‘lishi mumkin. Ammo, agar biz farmatsevtika mahsulotlarini xorijga tobora ko‘proq sotib boshqa mamlakatlarning fojialaridan foyda olishni boshlasak, men vatanim bilan faxrlanmayman», deydi Kristiansen.

Singapur

Singapur «Iqtisodiy xavfsizlik indeksi-2019» reytingida 21-o‘rinni egallagan. Bu mamlakat kuchli iqtisodiyot, siyosiy xavf-xatarlar, mukammal infratuzilma va korrupsiya darajasi pastligi tufayli 130ta mamlakat orasida 21-o‘rinda.

Mamlakatda koronavirus tarqalishini oldini olish bo‘yicha tezkor choralar ko‘rildi.

«Biz hukumatimizga ishonamiz, inqirozda ular tomonidan amalga oshirilgan har bir ish juda shaffof tarzda olib borildi. Hukumat qanday choralarni ko‘rsa ham, biz ularga rioya qilamiz», deydi singapurlik, Konigle kompaniyasi tahlilchisi Konstans Tan.

Biroq, o‘z- o‘zini izolyatsiya qilish qoidalarini buzadiganlar ham bor. Ulardan pasport va ish ruxsatnomalari olib qo‘yiladi.

«Umuman olganda, hukumat aholi bilan hamjihatlikda ishlaydi. Shuning uchun biz qandaydir sabab bilan jamiyatda tartibsizliklar yuz berishi, odamlar ko‘chalarda o‘lib ketishi yoki iqtisodiyotda beqarorlik kelib chiqishi mumkinligi haqida tashvishlanmasak ham bo‘ladi», deydi Tan.

Singapur — bu kichik mamlakat va uning inqirozdan qanchalik tez chiqishi global iqtisodiyotning tiklanishiga bog‘liq, ammo uning xalqi baxtli kelajakka ishonadi.

«Boshqa odamlar singari, men ham ushbu inqirozdan omon chiqsak, yanada kuchayamiz, deb o‘ylayman. Bu, albatta, singapurliklar uchun navbatdagi istiqbollarni ochadigan yangi texnologiyalarni joriy etishga olib keladi», deydi singapurlik Jastin Fong.

Ko‘pgina kompaniyalar karantin sharoitida qisqa fursatda o‘z ishchilarini masofadan turib ishlashga o‘tkazib, yangi sharoitlarga tez moslashdi. Shuningdek, hukumat virus tarqalishini kuzatishga yordam beradigan Trace Together mobil ilovasini ishga tushirdi. Ko‘pgina singapurliklar ilovani o‘z smartfoniga yuklab oldi. Ana shu narsa ham Singapurda xavfli virus tarqab ketishining oldini oldi.

AQSh

Ushbu mamlakatning hududi kattaligi va aholisining ko‘pligidan kelib chiqib uning keng jug‘rofiy qamrovini aniqroq aks ettirish uchun «Iqtisodiy xavfsizlik indeksi-2019» uni g‘arbiy, markaziy va sharqiy mintaqalarga ajratdi va har uchalasi ham reytingda ancha yuqori, mos ravishda 9, 11 va 22 o‘rinlarni egalladi.

Virusning Nyu-York kabi megapolislarda tarqab ketishining oldini olish ayniqsa qiyin bo‘lyapti. Mamlakatda ishsizlik darajasi allaqachon rekord ko‘rsatkichlarni ko‘rsatmoqda — mart oyining oxirida 6,6 million kishi. Bugun AQSh shtatlarining yarmidan ko‘pida hamma joy, shu jumladan, restoran va kafelar hamda chakana savdo do‘konlari, shuningdek, tashqaridan tashrif buyuradigan xaridorlarga xizmat ko‘rsatadigan boshqa korxonalar yopilgan.

Ammo AQSh hukumati tezda iqtisodiyotni barqarorlashtirish uchun rag‘batlantiruvchi choralar ko‘rdi, qo‘shimcha 2,2 trillion dollarlik yordam mablag‘i ajratdi hamda aniq ta'sir ko‘rsatgan ijtimoiy cheklovlarni joriy etdi. Oxir-oqibat, bu pandemiya oqibatlarini yengillashtirishi va mo‘'tadil iqtisodiy hayotni tezroq tiklashga imkon berishi taxmin qilinmoqda.

Goldman Sachs va Morgan Stanley xalqaro kompaniyalari mutaxassislari iqtisodiyotning V shaklidagi rivojlanishini taxmin qilishadi — avval keskin pasayadi, keyin esa yilning ikkinchi yarmida juda tez tiklanadi.

McKinsey xalqaro konsalting kompaniyasi maslahatchilari ham ancha bosiqlik bilan, ammo umidvor baho berishyapti.

AQSh iqtisodiyoti qanday holatda bo‘lishi boshqa barcha davlatlar uchun muhim, chunki uning iqtisodiyoti dunyo yalpi ichki mahsulot hajmining chorak qismini tashkil qiladi. Shuning uchun global iqtisodiyotning tiklanishi ko‘p jihatdan AQSh iqtisodiyoti qanchalik tez tiklanishiga bog‘liq.

«Umuman olganda, AQSh iqtisodiyoti jiddiy inqirozlardan xalos bo‘lish uchun boshqa mamlakatlarning iqtisodiyotiga qaraganda yaxshiroq imkoniyatlarga ega. AQSh aholisining o‘rtacha yoshi dunyodagi boshqa ko‘pgina rivojlangan davlatlar aholisiga qaraganda yoshroq va harakatchan. Mehnat bozorida cheklovlar kam, bu mehnatni tezkor ravishda qayta taqsimlashga yordam beradi.

Aytish mumkinki, qisqa muddatda AQSh Federal zaxira tizimi va Angliya banki boshqa mamlakatlarning markaziy banklariga qaraganda manevr qilish uchun biroz ko‘proq joy egallashdi, aytaylik, Yevropa markaziy banki yoki Yaponiya bankiga qaraganda», — deydi AQShdagi Notr-Dam xususiy universiteti iqtisodiyot professori Erik Sims.

Odatiy holatga qaytishni tezlashtirish uchun AQSh prezidenti ma'muriyati mamlakatni ikki qismga bo‘ldi. Bir qismi virus kamroq ta'sir qilgan hududlardan tashkil topgan bo‘lsa, ikkinchi qism virus ko‘proq zarar yetkazgani uchun tezroq yordam berish lozim bo‘lgan hududlardan tashkil topdi.

«Ushbu choralar kuchli tiklanish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishda katta ahamiyatga ega deb hisoblayman. Bizga imkon qadar nafaqat mamlakat ichida, balki butun dunyo bo‘ylab pullar, tovarlar, xizmatlar, mehnat zaxiralari va g‘oyalarning tezkor harakatlanishi kerak», — deydi Amerika iqtisodiy tadqiqotlar instituti, notijorat tadqiqot tahliliy markazi ilmiy xodimi Piter Erl.

AQShda umumiy sog‘liqni saqlash tizimining samarali ishlay olmasligi inqiroz kunlarida ko‘p tanqid qilinyapti. Ko‘pchilikning fikriga ko‘ra, mamlakat kelajakda bunday pandemiyadan yaxshi himoyalanishni istasa, sog‘liqni saqlash tizimi qayta ko‘rib chiqishi va undagi muammolar hal qilinishi lozim.

«O‘ylashimcha, oxir-oqibat butun dunyo, shu qatorda AQSh ham ushbu inqirozni qisqa muddatda yengib chiqadi. Ammo barchasi biz undan qanday saboq olishimizga bog‘liq. Agar bir oy oldin yashagan jamiyatimizga qaytishni istasak, biz sog‘liqni saqlashning yangi shakllariga sarmoya kiritishga va ijtimoiy himoya hamda barqaror institut tizimini yaratishga majbur bo‘lamiz», — deydi AQShdagi Ratger menejment maktabining mehnat bozorini rivojlantirish iqtisodchisi va tarixchisi Maykl Merrill.

Ruanda

Korporativ boshqaruv sohasidagi so‘nggi yutuqlar tufayli Ruanda so‘nggi yillarda «Iqtisodiy xavfsizlik indeksi-2019»dagi mavqeyini keskin yaxshiladi. 2019 yilda bu davlat dunyoning eng barqaror iqtisodiyoti reytingida 35 pog‘ona yuqoriga ko‘tarildi va 77-o‘rinni egalladi (Afrika mamlakatlari orasida 4-o‘rin).

Eng muhimi shundaki, Ruanda hozir butun dunyoga xavf solayotgan koronavirusga qarshi kurashda bebaho tajribaga ega. Ushbu mamlakat 2019 yilda qo‘shni Kongo Demokratik Respublikasida tarqalgan va koronavirusdan ham xavfli bo‘lgan Ebola virusiga qarshi kurashib ancha tajriba to‘plagan hamda uning Ruandada tarqalib ketishining oldini olgan edi.

Namunali sog‘liqni saqlash tizimi, chegara o‘tish joylarida haroratni o‘lchash, dori-darmonlarni yetkazib berish uchun dronlardan foydalanish — Ruanda inqirozga qarshi, ayniqsa mintaqadagi boshqa davlatlar bilan taqqoslaganda barqarorlikni saqlashga yaxshi tayyorgarlik ko‘rgan.

«Men kabi ko‘plab xorijlik talabalar bu yerda qolishdi, chunki biz Ruanda hukumati vaziyatni o‘z mamlakatimizga qaraganda ancha yaxshi o‘nglashiga aminmiz. Xorijlik talabalarni tashvishga soladigan bitta sabab bor — biz o‘zimizdan emas, balki o‘z vatanimizda, Afrika qit'asining boshqa mamlakatlarida yashaydigan oilalarimiz va qarindoshlarimizdan tashvishdamiz», — deydi Kigali shahrida joylashgan Afrika boshqaruv universitetining keniyalik talabasi Garnett Achiyeng.

Ruanda Sahroyi Kabirdan janubda joylashgan Afrika mamlakatlari orasida birinchi bo‘lib to‘liq karantin joriy qildi.

Xalqaro konferensiyalar va ko‘rgazmalarning ommabop joyi sifatida garchi Ruanda sayyohlik sohasida katta zarar ko‘rishi kutilayotgan bo‘lsa-da, Garnett Achiyeng bu mamlakat koronavirusdan kam zarar ko‘rishi va kam qurbon berishiga umid qilmoqda. Uning aytishicha, Ruanda odatiy hayot tarziga birinchilardan bo‘lib qaytadi.

Yangi Zelandiya

«Iqtisodiy xavfsizlik indeksi-2019»da Yangi Zelandiya korporativ boshqaruv va xaridlar bo‘yicha yuqori ko‘rsatkichlari tufayli 12-o‘rinni egalladi.

Ushbu mamlakat rasmiylari pandemiyaga qarshi choralarni tez joriy qildi va 19 mart kuni chet ellik sayohatchilar uchun chegaralarni yopib qo‘ydi. 25 mart kuni ikkinchi darajali mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar faoliyat ko‘rsatishi taqiqlandi.

«Biz orol davlat bo‘lganimiz uchun infeksiya kirib kelishi mumkin bo‘lgan joylarni nazoratga olish oson bo‘ldi. Demak, chegaralarni yopish mantiqiy ish bo‘ldi. Boshqa davlatlar bilan taqqoslaganda Yangi Zelandiyaning xavfli virusga munosabati dadil va qat'iyatli bo‘ldi», — deydi Oklendda yashovchi, Sense Partners kompaniyasining iqtisodchi maslahatchisi Shamubil Ikub.

Bugun Yangi Zelandiyada o‘sha qabul qilingan qat'iy choralar allaqachon o‘z samarasini bermoqda. Agar ularga hamma hurmat bilan munosabatda bo‘lib amal qilishda davom etsa, keyingi bir necha haftalarda infeksiya yo‘q qilinadi va Guardian gazetasida ta'kidlanganidek, mamlakat birinchilardan bo‘lib odatiy hayot tarziga qaytadi.

Eksport va sayyohlik Yangi Zelandiya iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Shuning uchun bu mamlakat yaqin kelajakda iqtisodiyotini tiklash uchun muayyan qiyinchiliklarga duch keladi. Ammo ularni yengish qiyin bo‘lmaydi.

«Garchi o‘zini o‘zi izolyatsiya qilish qoidalari bilan yashayotgan bo‘lsak ham, bizda qayta tiklanish uchun albatta yetarlicha vaqt bo‘ladi.  Allaqachon tarqoq sayyohlik mamlakatimiz atrof-muhitiga aks ta'siri haqida xavotirda edik. Hozirgi vaziyat biz uchun sayyohlik orqasidan keladigan dollar muhimmi yoki atrof-muhit va tabiatimizni asrab qolish muhimmi, shu haqda yaxshilab o‘ylab olish uchun imkon beradi», — deydi Dunidin shahrida yashovchi, Otag politexnika universiteti o‘quv dasturlarini ishlab chiqish bo‘yicha direktori Ron Bull.

Umuman olganda, Yangi Zelandiyada barqaror iqtisodiy tiklanish uchun katta imkoniyatlar mavjud – davlat qarzi unchalik katta emas, iqtisodiyotga pul massasi bilan kirib borish va shu bilan birga foiz stavkalarini past darajada ushlab turish mumkin.

«Eng muhimi, Yangi Zelandiya xalqning hokimiyatga nisbatan ishonchi yuqori darajada saqlanib qolayotgan mamlakat bo‘lib qolmoqda. Bu hozir og‘ir zarbalarga duch kelayotgan sog‘liqni saqlash tizimi va mamlakat iqtisodiyotining tez fursatlarda qayta tiklanib olishi uchun asos bo‘la oladi», — deydi Shamubil Ikub.

Ron Bull esa mamlakat bu inqirozdan avvalgi inqirozlardan ko‘ra tezroq va kuchliroq bo‘lib chiqishi ehtimoli borligiga ishonadi: «Xuddi bir xonadonda yashaydigan katta oilada bo‘lgani kabi, Yangi Zelandiyada hamma bir-biri haqida barcha narsani yaxshi biladi. Shuning uchun endi butun Zelandiyadan iborat oilamiz bilan uyushib harakat qilishimiz va kelajagimiz uchun bizni kuchli hamda irodali qiladigan qarorlarni qabul qilishimiz kerak».