Har yili 5 mln bola ochlikdan vafot etadi: 100 millionlab insonning yostig‘ini quritgan muammo nega hanuz bartaraf etilmayapti?

Bugungi vaziyat

2010 yilga qadar ocharchilik muntazam kamayib borgan. Ammo shundan keyin yana teskari jarayon boshlandi va ochlikdan qiynalayotganlar soni osha boshladi. 2020 yilga kelib esa so‘nggi 15 yildagi eng yuqori ko‘rsatkichlar qayd etildi – dunyo aholisining o‘ndan biri (9,9 foizi) yoki 811 mln inson to‘yib ovqatlanmaslik azobiga mubtalo bo‘ldi. Bu 2019 yilga nisbatan 161 mln kishiga ko‘proq ko‘rsatkich bo‘lib, ocharchilik ortidan o‘limlar soni ham keskin oshib ketdi.

Ko‘pchilikning xayoliga ocharchilik deganda Afrika qit’asi keladi. Ammo och-nahorlar soni bo‘yicha Osiyo birinchilikda – 418 mln aholi. Keyingi o‘rindagi Afrika qit’asida 282 mln odam elementar oziq-ovqatga zor bo‘lsa, Lotin Amerikasi va Karib havzasi vakillaridan 60 mln nafari to‘yib ovqatlanishni orzu qilib yashaydi.

Bu jarayonlarni muntazam monitoring qilib boruvchi Oxfam tashkiloti ma’lumotlariga qaraganda 2020 yilda ochlik asoratlaridan o‘lim ko‘rsatkichlari 6 barobarga ortgan va o‘limga olib keluvchi sabablar o‘rtasida COVID-19’dan o‘tib ketgan.

Bu hali absolyut, ya’ni muntazam ochlik haqidagi ma’lumotlar. So‘nggi jiddiy tadqiqotlar olib borilgan 2020 yil yakunlari bo‘yicha Yer shari aholisining 30 foizi, yoki 2,3 mlrd kishi tibbiyot tomonidan tasdiqlangan normalar bo‘yicha ovqatlanish imkoniyatidan mahrum. Ya’ni odamzodning uchdan biri yeguliklar bilan kerakli miqdorda ta’minlanmagan, nisbiy ochlikdan aziyat chekadi.

Koronavirus zabtiga chiqqan va yakuniy tadqiqotlar e’lon qilinmagan 2021 yilda hamda dunyodagi g‘allaning salmoqli qismini yetishtiruvchi Rossiya va Ukrainaning o‘zaro ziddiyati, sanksiyalarga qorishgan 2022 yilda ham bu muammo yanada avj olishiga shubha qilmasa ham bo‘ladi.

Dahshatli raqamlar

Ocharchilikning eng dahshatli oqibati – bu uning ortidan aholining ommaviy qirilib ketishidir. Insoniyat tarixi satrlari muntazam ochlik bilan yozib borilgan va bu muammo millionlab odamlar yostig‘ini quritgan.

Bugungi kunda to‘qlik ramziga aylangan Yevropa ham bir necha bor jiddiy ocharchilikni boshdan kechirgan. Ulardan dastlabki qayd etilganlari 1030-1032 yillarda Fransiyaga to‘g‘ri keladi. Odatda o‘sha davrda har 8-10 yilda bir marta kamhosil davr kuzatilgan. 1125 yilda hozirgi Germaniya hududida kuzatilgan ocharchilik aholining yarmini qirib yuborgan. 

Bu muammo boshqa ijtimoiy halokatlarga ham yo‘l ochib berishi bilan e’tiborga molik. O‘sha yillari qaroqchilik, bosqinchilik, odam savdosi, qotillik va o‘z joniga qasd qilishlar keskin ko‘paygan. Ya’ni odamlar bir burda non uchun jon olishni oddiy hol sifatida qaray boshlaganlar. Zamonaviy Fransiya hududida hatto XVII asrga qadar ham ochlikdan o‘lishi aniq bo‘lgan odamlar, ayniqsa bolalarni shahar chetiga tashlab kelish qonunan mumkin bo‘lgan.

1505 yillarda Vengriyada kechgan ochlik davrida ota-onalar o‘z farzandlari murdalarini ochiqdan ochiq yeyish holatlari ko‘p bora qayd etilgan. Albatta, bu bilan ocharchilik o‘sha paytlarda Yevropada og‘ir kechgan deb bo‘lmaydi. U butun dunyo bo‘ylab kuzatilgan. Shunchaki Ko‘hna Qit’a tarixchilari o‘z solnomalarida bu jarayonlarni bitib borganlar.

Rossiya hududida ham vaqti-vaqti bilan ocharchilik zabtiga olib turgan. Yaqin tarixda, 1921-1922 yillarda 35 ta guberniyada 90 mlnlik aholi yashaydigan hududni qamrab olgan ocharchilik tufayli 40 mln odam yegulikka zor bo‘ladi va ularning 5 mln nafari bu falokat oqibatida jon beradi.

Ocharchilik SSSR davrida ham davom etadi. Ayniqsa 1932-1933 yillarda Ukraina, Belarus, Kavkaz va Qozog‘iston hududlarida kechgan ocharchilik tufayli taxminan 7 mln inson halok bo‘ladi. Ikkinchi jahon urushi davri, Leningrad qamalidagi ocharchilik, kannibalizm alohida bir tarix, ammo urushdan keyingi umidli yillarda ham ochlik davom etadi. 1946-1947 yillarda mamlakat hududida 1,5 mln odam ochlikdan o‘lib ketadi.

Ilm-fan katta yutuqlarga erishgan yetmishinchi yillarga kelib ham ommaviy ocharchilik davom etaveradi. Afrikaning Niger davlatidagi bir yillik qurg‘oqchilikning o‘zi 100 minglab odamning umriga zomin bo‘lgani qayd etilgan. To‘qsoninchi yillarda esa sotsialistik tuzum yordam to‘xtashi tufayli Shimoliy Koreya ocharchilikka mahkum bo‘ladi va millionlab odamlarning yostig‘i quriydi. Oldinroqqa ketib aytish mumkinki, bugungi kunda ham bu davlatda ocharchilik davom etmoqda, ammo o‘ta yopiqlik tufayli aniq raqamlarni aniqlash imkoni yo‘q.

Zarur miqdorda ovqatlanmaslik dunyo bo‘ylab 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘limining taxminan 45 foiziga sabab bo‘lishi aniqlangan. Eng dahshatlisi – ochlik oqibatida har yili o‘rtacha 5 mln bola nobud bo‘ladi.

Bu muammo o‘ta jiddiyligi tufayli 1979 yildan boshlab har yilning 16 oktyabrida “Xalqaro oziq-ovqat kuni” nishonlanadi.

Ocharchilik sabablari

Ocharchilik kelib chiqishining bir nechta sababi bor. Eng asosiysi iqlim o‘zgarishlari, qurg‘oqchilik oqibati katta hududlarda hosildorlik pasayishi, tabiiy ofatlar, iqtisodiy muammolar ortidan aholining katta qismida xarid qobiliyati kamayishi, jiddiy harbiy harakatlar, davlatlararo ziddiyatlar ocharchilikni paydo qiluvchi va kuchaytiruvchi bevosita sabablardir.

Bundan tashqari ko‘mak zarur bo‘lgan hududlarga gumanitar yordam to‘silishi, asosiy oziq-ovqat turlari narxlaridagi keng miqyosli spekulyatsiyalar va davlatlardagi uzoq muddatli siyosiy inqirozlar ham ocharchilik keltirib chiqarishi mumkin.

Alohida mavzu – isrof

Bu borada o‘ziga xos paradoks kuzatiladi. BMT ma’lumotlariga ko‘ra dunyo bo‘ylab tayyor oziq-ovqatning 30 foizi chiqitga chiqariladi. AQShda bu ko‘rsatkich 40 foizgacha, Buyuk Britaniyada 50 foizgacha yetadi, ya’ni yegulikning deyarli yarmi tashlab yuboriladi. Yevropada yiliga 100 mln tonna, jahon bo‘yicha esa 1,3 mlrd tonna ovqat mahsulotlari isrof qilinadi. “Agar bu mahsulotlarning yarmi zarur joyga yetib borsa, dunyoda ocharchilik muammosi hal qilinishi mumkin bo‘lardi”, deyiladi BMTning bu boradagi axborotida.

Isrof borasida O‘zbekistondagi vaziyat ham o‘yga toldiradi. Birgina poytaxt Toshkentning o‘zida kuniga o‘rtacha 2 tonna non va non mahsulotlari tashlab yuborilishi ma’lum qilingan.

Afsuski ocharchilik bizga qo‘shni bo‘lgan davlat – Afg‘onistonga ham kirib kelgan. Oldingi davrda mahalliy budjetning deyarli 40 foizi chetdan yordam hisobiga to‘ldirilgan, bugungi kunda bu ko‘makdan mosuvo bo‘lgan Afg‘oniston xalqining 20 mlndan ortig‘i yegulik muammosiga duch kelib ulgurdi. O‘zbekistondan jo‘natilgan gumanitar yordam bu muammoni qisman bo‘lsa-da bartaraf etishga qaratilgan.

Suratda: 1877 yil, Hindiston. Erkak ocharchilik davrida o‘z oilasini odamxo‘rlardan himoya qilmoqda.

Abror Zohidov