Turkiya saylovlari: qaysi omillar rol o‘ynadi?
Ikkinchi turdan nima kutish mumkin?
Turkiyadagi prezidentlik saylovlarida ikkinchi tur o‘tkazilishi aniq bo‘ldi. Shu paytgacha sanalgan 99 foiz byulletenlar sarhisobiga ko‘ra, Erdo‘g‘an 49,35 foiz ovoz olgan, Qilichdoro‘g‘lida – 45 foiz. Uchinchi nomzod Sinan O‘g‘an esa 5,23 foiz ovoz yig‘a oldi, xolos. Demak, ikki haftadan keyin – 28 may kuni saylovlarning ikkinchi turi bo‘lib o‘tadi, unda Erdo‘g‘an va Qilichdoro‘g‘li bellashadi, kim ko‘proq ovoz olsa – o‘sha Turkiya prezidenti bo‘ladi.
Turkiyada prezidentlik hokimiyati kuchaytirilganiga ko‘p vaqt bo‘lmadi. Yangi Konstitutsiyaga ko‘ra o‘tgan 2018 yilgi saylovlarda Erdo‘g‘an birinchi turning o‘zidayoq 52,58 foiz ovoz bilan g‘alaba qozongan edi. Bu safar Erdo‘g‘anga qarshi omillar va kuchlar ko‘p bo‘ldi. Xo‘sh, kimlar va qaysi omillar Erdo‘g‘anga qarshi edi hamda Qilichdoro‘g‘liga qimlar va qaysi omillar qarshi turdi?
Erdo‘g‘an zarariga o‘ynaydigan asosiy og‘riqli nuqta – iqtisodiy qiyinchiliklar, eng avvalo – lira inflatsiyasi bo‘ldi. Keyingi besh yil ichida, turk lirasi sal kam besh marta qadrsizlangan. 2018 yilda bir AQSh dollari 4 lira atrofida qiymatlangan bo‘lsa, bugunga kelib 20 liraga yetgan.
Liberal-demokratiya ham Erdo‘g‘anga qarshi turdi. Erdo‘g‘an o‘zini demokrat deb hisoblaydi, lekin uni liberal-demokrat deyish qiyin. Turkiya liberallari amaldagi prezident ketishi uchun ovoz berishdi. 2016 yilgi davlat to‘ntarishiga urinishdan keyin Erdo‘g‘an hokimiyat vertikalini kuchaytirgan, davlatni o‘z muxoliflaridan tozalashga kirishgandi.
Dunyoviylik tarafdori bo‘lgan respublikachilar ham Erdo‘g‘anga ishonch bildirmaydi. Respublikachilar Erdo‘g‘an ma’muriyatini o‘z qarashlari uchun har doim katta tahdid deb bilishgan. Lekin Turkiyadagi dunyoviylik Erdo‘g‘an davrida demontaj qilinmadi va qilinishi imkonsiz ham edi. U qilgan katta o‘zgarish – Turkiyada diniy erkinlikni ta’minladi, lekin davlatni dinga majburlovchi vositaga aylantirmadi.
Erdo‘g‘anning eng asosiy muxoliflari – bu g‘arbga oriyentir oluvchi qatlam hisoblanadi. Erdo‘g‘an oxirgi yillarda Turkiyaning geosiyosiy va geomafkuraviy oriyentirini g‘arbdan sharqqa, janubga va shimolga qaratayotgandi. Bu bilan u Bryusselda, Parijda va ayniqsa, Vashingtonda eng nomaqbul siyosiy figuraga aylandi. Erdo‘g‘anni ketkazish uchun kollektiv g‘arb mavjud resurslarini ishga sola boshladi.
Yana qaysi omillar Erdo‘g‘anning vaziyatini chigallashtirdi? Bular ko‘p, lekin koronavirus, fevral oyidagi vayronkor zilzila hamda suriyalik ko‘p sonli qochqinlarni alohida sanash mumkin. Bu muammolarning bari Erdo‘g‘andan sezilarli darajadagi foizlarni «o‘g‘irladi». Zilzila ko‘lami juda katta bo‘lgandi. Shunga qaramay, Erdo‘g‘an o‘yindan chiqmadi.
Erdo‘g‘anga kimlar ovoz berdi? Eng avvalo, turk konservatizmini tilga olish kerak. Oldingi saylovlarda Erdo‘g‘anga katta shaharlar, iqtisodiy rivojlangan mintaqalar ham ko‘p ovoz bergandi. Bu safar u asosan ichki Turkiya, ya’ni Turkiyaning dengiz sohiliga chiqmagan va ko‘p aholi yashamaydigan hududlarida ustunlik qildi. Bular – qishloqlar, kichik va o‘rta shaharlardir.
Erdo‘g‘anning doimiy elektorati – islomiy qarashdagi qatlam hisoblanadi. Ular amaldagi prezidentda musulmon-demokratni ko‘rishadi va uni qo‘llab-quvvatlashni o‘zlarining diniy hamda siyosiy vazifasi sifatida talqin qilishadi.
Shuningdek, unga turk millatchilari ham kattagina ovoz berdi. U allaqachon g‘arbga va tashqi qudratlarga qarshi siyosiy figura sifatida shakllanib bo‘lgan. Aynan Erdo‘g‘an Turkiyani «global mustaqil o‘yinchi» sifatida maydonga olib chiqqanini turk jamiyati yaxshi anglaydi. Erdo‘g‘anning global maydondagi o‘ta ziddiyatli o‘yin formulasini boshqa turk siyosatchilari bu yaqin orada takrorlay olmasligi tayin.
Demak, Erdo‘g‘anga «ko‘p qutblilik» tarafdorlari ham jiddiy ovoz berdi yoki qo‘llab-quvvatladi.
Uning g‘alabasi – kollektiv g‘arbga ma’qul kelmasligi mumkin, Xitoy, Eron, Pokiston, Saudiya va boshqa «ko‘p qutblilik» tarafdorlariga esa u qolgani ma’qul.
Qilichdoro‘g‘liga liberallar, dunyoviy respublikachilar, g‘arbga intiluvchi aholi qatlami, iqtisodiy va siyosiy o‘zgarishlar tarafdorlari ovoz berishdi. G‘arbdagilar Qilichdoro‘g‘li hokimiyatiga kelishini xohlaydi, Moskva va Pekin esa bundan xavotirlandi.
Ikkinchi turda Erdo‘g‘anning g‘alaba qozonish imkoniyatlari ko‘proq. Chunki, shu paytgacha Turkiyada o‘tkazilgan so‘rovnomalar birinchi turda Qilichdoro‘g‘lining qo‘li baland kelishini ko‘rsatayotgandi. Farq – salkam 5 foiz atrofida – Qilichdoro‘g‘li foydasiga edi. Lekin, muxolifat ham tan olgan natijalarga ko‘ra, Erdo‘g‘an ko‘proq ovoz olgan.
Kuzatuvchilar Erdo‘g‘an bu saylov kampaniyasida ancha xotirjam bo‘lganini ko‘p takrorlashdi. Demak, katta ehtimol bilan, u yana hokimiyatda qoladi. Dunyoda ko‘p qutblilik harakati davom etadi. Turkiyada konservatizm ustuvorligi saqlanib qoladi. Iqtisodiy vaziyat tezda o‘nglanmaydi. Lira inflatsiyasi davom etadi. Turkiyaning O‘zbekiston bilan aloqalari esa hozirgi dinamikada davom etadi.
Kamoliddin Rabbimov,
siyosatshunos
Tavsiya etamiz
Qo‘li kesilgan 2 oylik chaqaloq: uning yaqinlari shifokorlardan norozi
Jamiyat | 14:20 / 21.01.2025
100 dollarlik banknotaning eskisidan voz kechilyaptimi?
Iqtisodiyot | 11:05 / 21.01.2025
APLdagi ilk o‘zbek. Husanovning transferi haqida asosiy gaplar
Sport | 09:16 / 21.01.2025
Tramp 2.0 o‘zgargan Yaqin Sharqqa nimalar va’da qilmoqda?
Jahon | 21:45 / 20.01.2025
So‘nggi yangiliklar
-
Shaxsni tergov hibsxonasiga joylashtirishdan avval tibbiy ko‘rikdan o‘tkazish majburiy bo‘ladi
O‘zbekiston | 10:52
-
Rossiya dronlari Mikolayiv va Sumiga hujum qildi
Jahon | 10:45
-
Ichki ishlar organlarida ma’muriy konvoy guruhlari tashkil qilinadi
O‘zbekiston | 10:21
-
«Barselona» va «Atletiko»da dahshatli kambek. Kun o‘yinlari
Sport | 10:13
Mavzuga oid
14:48 / 16.01.2025
Turkiya kompaniyasi Samarqand–Buxoro pulli avtomobil yo‘li qurilishida ishtirok etmoqchi
10:00 / 16.01.2025
Turkiyada spirtli ichimlikdan vafot etgan o‘zbekistonliklar soni 10 nafarga yetdi
10:30 / 14.01.2025
Firibgarlikda ayblangan o‘zbekistonlik Turkiyadan deportatsiya qilindi
17:15 / 12.01.2025