Avtosalonlardagi avgust talato‘pi: UzAuto “Eski O‘zbekiston”ga qaytyapti. O‘rtacha oyliklar statistikasi: o‘qituvchi va shifokorlar kambag‘allashmoqda. Davlat budjetida o‘tkir defitsit: muammo sababiga ko‘z yumilyapti. Ortda qolgan haftaning asosiy mavzulari – Kun.uz dayjestida.
Boshlanib boshlanmagan avtomobil sotuvi
UzAuto Motors Lacetti, Cobalt va Damas sotuvini qayta tikladi. Monopolistning bu safargi kuttirishi rekord darajada uzoq – naq 8 oy davom etdi. Bu muddat yakunida kompaniya narxlarni ko‘pchilik kutganidan pastroq darajada oshirgani va hatto o‘zgartirmagani bilan hayron qoldirdi desak bo‘ladi. Rasmiy e’longa ko‘ra, Chevrolet Lacetti, Cobalt va Damas'ning avvaldan mavjud bo‘lgan, ya’ni 2022 yil mart–dekabr oylarida amal qilgan narxlar o‘zgarishsiz qoldi.
Asosiy modellarning yangi e’lon qilingan komplektatsiyalari nomiga “Style Plus” degan ta’rif qo‘shilgan. Masalan, 27 yildan beri ishlab chiqarilayotgan Damas'ning yangi komplektatsiyasi rasman “Damas D2 DLX Style Plus” deb ataladi. Uning narxi 92,2 mln so‘m deb belgilandi. Bu o‘tgan yili sotilgan komplektatsiyadan 7 foizga qimmatroq. Eng arzon model aynan qanaqa o‘zgarishga uchragani hozircha aniq emas. Shuningdek, Labo'ning “plyus” komplektatsiyasi uchun ham deyarli shunga teng narx – 91,7 mln so‘m narx belgilangan.
Anchadan buyon sotilmayotgan Cobalt'ning mexanik uzatmali komplektatsiyasi sotuvga qaytdi. Narxi – 113,7 mln so‘m. Cobalt'ning avtomat uzatmali yangi komplektatsiyasi uchun bazaviy narxdan 7 foizga qimmat – 134,3 mln so‘m narx belgilandi. Gentra'ning mexanik varianti esa 10 foizga qimmatlashib, 144 mln so‘m, avtomat varianti esa 3 foizga ko‘tarilib, salkam 161 mln so‘mga yetdi. Ta’kidlash kerak, ikkilamchi bozorda deyarli minilmagan Cobalt va Gentra bu narxlardan bir necha ming dollar qimmat narxlarda sotilyapti.
Ana shu katta farqlanish fonida UzAuto Motors sotuvlarni ishlab chiqarish grafigiga moslashtirishini e’lon qildi. Bu degani, muayyan muddatda nechta avtomobil ishlab chiqarish rejalashtirilgan bo‘lsa, shuncha miqdordagi avtomobil uchun shartnomalar tuziladi. Bu orqali navbatlar uzoq-uzoq muddatlarga cho‘zilib ketishining oldi olinadi. Lekin boshqa tomondan, cheklangan miqdordagi shartnomalarning bozorga chiqarilishi ajiotajga sabab bo‘ladi. Limit to‘lib qolmasidan oldin ulgurishga harakat qiladigan xaridorlar va olibsotarlar tabiiy ravishda hal gal kontraktatsiya ochilganida qisqa vaqt ichida yana yopilishiga sabab bo‘ladi.
Taxminlarga ko‘ra, ishlab chiqarish grafigini sabab qilib ko‘rsatgan holda sotuvni cheklab qo‘yish – kutilganidan pastroq narxlar e’lon qilingani bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ya’ni kompaniya pastroq narxda ko‘p mashina sotishni xohlamayotgani uchun ham limit belgilagan, degan faraz bor. Agar keyinchalik narx yana oshirilib, shundan keyin limit belgilash amaliyoti unutib yuborilsa, bu taxmin o‘z tasdig‘ini topgan bo‘ladi.
Juma kuni, avtosalonlar ochilganida, tiqilinch va ur-to‘polondan iborat kutilgan kartina yuzaga keldi. Bozordagi narxlardan kamida 2-3 ming dollar arzoniga avtomobil olishga umid qilgan xaridorlarning katta qismi chuchvarani xom sanagani ma’lum bo‘ldi. UzAuto Motors birinchi bayonotida aytilgan 50 mingta avtomobil bu 2023 yil uchun sotuvga chiqariladigan mashinalarning cheklangan soni ekan. Limit sanoqli soatlarda to‘lganidan keyin, kompaniya 8 oy o‘tib ochilgan kontraktatsiyani 24 soat o‘tmasdan yana yopdi. Voqealar “eski O‘zbekiston”dagi avgust oylarida bo‘lganidan deyarli farq qilgani yo‘q. Elektron xarid tizimi tayinli ishlamadi. Buyog‘iga endi “shapka” tizimi ham qaytishi haqidagi taxminlar paydo bo‘la boshladi. Monopolistning sho‘ring qurgur o‘zbekistonliklarga qilayotgan munosabatini ta’riflash uchun aytilmagan gapning o‘zi qolmadi ochig‘i.
Dollarning yangi marrasi va boshqa iqtisodiy xabarlar
Salondagi avtomobillar narxi dollarga chaqqanda nisbatan kamtarroq ko‘rinishi dollar kursining ko‘tarilayotgani bilan ham bog‘liq. Hafta davomida dollar kursi birinchi marta 11 700 so‘mlik psixologik nuqtadan o‘tib, 11 720 so‘mgacha ko‘tarildi. Shu tariqa, yil boshidan beri 8 oy davomida so‘m dollarga nisbatan 3,7 foizga qadrsizlandi. Taqqoslash uchun, 2021-2022 yillarda so‘mning dollarga nisbatan devalvatsiyasi 3,5 foiz atrofida saqlanib qolayotgandi. Bu yilgi ko‘rsatkich yuqoriroq bo‘lishida rublning keskin qadrsizlanayotgani alohida o‘rin egallashi mumkin.
Almashuv kursi oshayotgani fonida, rasmiy hisob-kitoblarga ko‘ra inflatsiya darajasi pasayishda davom etyapti. Statistika agentligi iyul oyida 0,2 foizlik deflyatsiyani qayd etishi bilan, yillik inflatsiya 2016 yil avgust oyidan beri birinchi marta 9 foizdan pasaydi. Eslatib o‘tamiz, o‘tgan hafta Markaziy bank rahbarlari ular tomonidan olib boriladigan muqobil tahlillar ham inflatsiya bo‘yicha rasmiy statistikani tasdiqlayotganini aytgandi.
Hukumat yil yakuni bo‘yicha pul qadrsizlanishini 9,5 foizdan oshirmaslikni maqsad qilgan. Bunga erishishda bir nechta murakkabliklar bor: dollar kursi ko‘tarilishining narxlarga ta’siri, sentabr oyida rejalashtirilayotgan oylik maoshlarning biroz oshirilishi, davlat budjeti defitsiti bo‘yicha me’yorga amal qilinmasligi va eng muhimi – tartibga solinadigan narxlarning ko‘tarilishi. O‘tgan hafta ayrim hududlarda ichimlik suvi tariflari 2 barobargacha oshirilgan edi. Bu hafta Ai-92 benziniga chegirma bekor qilinib, narx 7500 so‘mdan 8600 so‘mga ko‘tarildi. Tez orada Toshkentda avtobus va metro tariflarini oshirish, shu bilan birga, bir soat ichidagi almashishlar uchun imtiyozli narxlar belgilash reja qilinyapti.
Inflatsiyani jilovlashda asosiy murakkablik gaz va elektr energiyasi narxlari oshirilishi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bizdagi ma’lumotlarga ko‘ra, 4 yildan buyon o‘zgarishsiz qolayotgan gaz-svet tariflari sentabr oyidan boshlab 3 barobargacha oshirilishi reja qilingan. Bunda aholi xonadonlari uchun ijtimoiy norma belgilanib, shu norma doirasida narxlar o‘zgarishsiz qolishi kutilyapti. Iqtisodchilarga ko‘ra, bu chora va undan keyingi qadamlar O‘zbekistonni energetikadagi muammolarga yechim bo‘ladigan erkin bozor tomon olib borishi kerak.
Ma’lumotlarga ko‘ra, gaz va elektr tariflari oshirilishi avvaliga avgust oyiga reja qilingan, lekin butun iyul oyi ko‘pdan ko‘p elektr uzilishlari bilan o‘tgani uchun narx oshishini e’lon qilish kechiktirilgan. Energetika vazirligiga ko‘ra, iyul oyida anomal issiq sababli tarmoqda shu qadar ko‘p majburiy cheklov kiritilganki, cheklov miqdori iyun oyiga nisbatan 5 barobarga oshib ketgan. Umuman, iyun-iyul oylarida iste’molchilarga yetmay qolgan jami elektr energiyasi miqdori 210 mln kWh'ga teng bo‘lgan. Bu raqamni tushunish uchun, masalan, oyiga 200 kWh elektr ishlatadigan 1 millionta oilaning 1 oy davomida butkul svetsiz qolishini tasavvur qilish mumkin. O‘z navbatida, energetiklar ham qo‘l qovushtirib o‘tirmagani, aholiga rekord darajada ko‘p elektr energiyasi yetkazib berilgani ma’lum qilindi.
“O‘zgidromet” ma’lumotiga ko‘ra, iyul oyida harorat +40 darajadan oshib ketgan kunlar keskin ko‘paygan. Masalan, ko‘p yillik me’yorlarga asosan, Toshkentda havo 40 darajaga yetishi yiliga o‘rtacha 2 marta ro‘y beradi, bu yil esa iyul oyining o‘zida bunday kunlar soni 8 ta bo‘lgan. Iyul davomida Termizda 24 kun, Nukusda 8 kun termometr 40 daraja yoki undan yuqorisini ko‘rsatgan va bular ham ko‘p yillik me’yorlarga nisbatan anomal ko‘rsatkichlardir.
Aynan shunaqa issiq kunlarda umumiy tarmoqqa yuklamani yengillashtiradi degan ishonch bilan, respublika bo‘ylab quyosh panellarini o‘rnatish kampaniyasi davom etyapti. Iyul oyida davlat idoralari va ijtimoiy muassasalarga quyosh panellari sotib olish va o‘rnatish bilan bog‘liq yuzlab tender savdolari o‘tkazildi. Lekin Kun.uz surishtiruvi bu ishlar ertaga kutilgan natijani bermasligi ehtimoliga ishora qilyapti. Chunki milliardlab so‘mlik tenderlarning ayrimlarida boshqa sohaga ixtisoslashgan, quyosh paneli o‘rnatish tajribasi yo‘q firmalar g‘olib deb topilgan. Aynan panellar bo‘yicha tajribaga ega professional kompaniyalar esa ulardan arzonroq narx taklif qilgan bo‘lsa ham, tenderni yuta olmagan holatlar bor. Shunday ekan, biroz vaqtdan keyin “falon idoraga o‘rnatilgan quyosh panellari ishlamayotgani ma’lum bo‘ldi” degan sarlavhali xabarlar paydo bo‘la boshlasa ajab emas.
Davlat xarajatlarga pul yetkazolmayapti
Soliq qo‘mitasiga Qudbiyevning, qo‘mitaga esa mustaqillikning qaytarilishi prezident tomonidan soliq sohasi qattiq tanqid qilingani ortidan ro‘y berdi. Chorshanba kuni Toshkent viloyatida o‘tgan selektorda Shavkat Mirziyoyev soliqchilar orasida yildan yilga korrupsionerlar ko‘payib borayotgani, soliq organlari “eski zamon kasali”ga chalinganini aytdi.
“Soliq idoralari qo‘shimcha manbalar topish o‘rniga, eski zamon kasaliga berilib, ishlayotgan tadbirkorlarning tayyor mablag‘larini undirishga o‘rganib olgan”, dedi prezident. Yig‘ilishda Soliq qo‘mitasining yirik soliq to‘lovchilar bilan ishlash inspeksiyasi boshlig‘i, Andijon va Sirdaryo viloyatlari soliq boshliqlari hamda 26 ta soliq inspeksiyasi boshlig‘i ishdan olindi.
Shavkat Mirziyoyev birinchi yarim yillikda soliq tushumlari 7,5 foizga oshganini aytib, bu mavjud salohiyatdan ancha kamligini ta’kidladi. “Tan olish kerak – kundan kunga o‘sayotgan iqtisodiyotimizning samarasi budjet daromadlarida to‘liq ko‘rinmayapti”, – dedi u.
Prezidentning budjet daromadlaridan ko‘ngli to‘lmayotgani haqidagi bayonotidan ikki kun oldin, hukumat budjet defitsitini keskin oshirish niyatida ekani ma’lum bo‘lgandi. “O‘zbekiston-2030” strategiyasi loyihasiga ko‘ra, davlat budjeti defitsitining YaIMga nisbatan cheklangan miqdorini 5 foizga oshirish taklif qilinyapti. Bu hukumatning bu yil ham qonunda ko‘rsatilgan 3 foizlik limitga “sig‘mayotganidan” darak beradi.
Limitni o‘tgan yilgidek 4 foizga emas, birdaniga 5 foizga oshirish reja qilingani va yuqorida aytib o‘tilgan bayonotni umumlashtirib xulosa qilsak, defitsitning oshishiga nafaqat tiyiqsiz xarajatlarning oshib ketgani, balki daromadlar kutilganidek emasligi ham sabab bo‘layotganga o‘xshaydi. Bu borada aniq xulosalar aytishimiz imkonsiz, chunki Qudbiyev budjet xarajatlari va daromadlari haqidagi ma’lumotlarni yopib qo‘ygan. Jamshid Qo‘chqorov vazirlikka qaytib, ishni shu ma’lumotlar berib borilishini tiklashdan boshlasa, olqishga sazovor ish qilgan bo‘lardi.
Jamoatchilikdagi fikrga ko‘ra, budjet daromadlarining kutilganidek bo‘lmayotgani son-sanoqsiz soliq imtiyozlari bilan bog‘liq. Buni shu hafta Kun.uz'ga intervyu bergan soliq eksperti Murod Muhammadjonov quyidagicha ifodaladi:
“300 mingdan ortiq aylanmadan olinadigan soliq to‘lovchilar tomonidan to‘lanadigan soliqlar budjetning 2 foizini tashkil qiladi. Lekin chiqarilayotgan qonunlarimiz 70-80 foiz holatda aynan shu 300 mingtaga taalluqli bo‘lib qolyapti. Ayrim gigantlar, monopollar... Ularning kimligini aytaverib, jonga ham tegdi, foydasi bo‘lmayapti. Shularga berilgan imtiyozlardan 2 tasini olib tashlaydigan bo‘lsa, 300 mingta soliq to‘lovchiga umuman soliq to‘lamaydigan imkoniyat yaratib bersak ham bo‘ladi. Mayda narsalarga o‘ralashib qolyapmiz. Soliq obektlari, bazalari asosan juda katta gigantlarda”.
Defitsitning oshishi o‘zi nimasi bilan xavfli degan savolga esa o‘tgan hafta Markaziy bank e’lon qilgan bayonotda javob berilgan edi. Regulyatorga ko‘ra, o‘rta muddatli istiqbolda iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta’minlash uchun budjet defitsiti belgilangan parametrlar darajasidan oshmasligini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Oddiyroq aytganda, Markaziy bank inflatsiyani jilovlash uchun hukumatni qonunda yozilgan 3 foizlik limitdan chiqmaslikka, budjet intizomiga rioya qilishga chaqirgan.
Iqtisodchilar inflatsiyani kambag‘allarga soliq deb ta’riflaydi. Chunki odamning daromadi qancha kam bo‘lsa, u narx-navo oshishini shuncha ko‘p his qiladi. Yuqorida inflatsiya 9 foizga, ya’ni 7 yillik minimumga tushganini aytgandik. Lekin uning tarkibidagi oziq-ovqat inflatsiyasi salkam 11 foizni tashkil etyapti. Aholining real daromadlari o‘sishi sekinlashgan hozirgi davr uchun bu kichkina ko‘rsatkich emas.
Statistika agentligi O‘zbekistondagi rasmiy ish beruvchilar tomonidan o‘z xodimlariga hisoblangan oyliklar miqdori bo‘yicha statistikani ochiqladi. Unga ko‘ra, 1-yarim yillik yakunlari bo‘yicha aholining o‘rtacha nominal ish haqi 4 mln 332 ming so‘mga teng bo‘lgan. Eng ko‘p maosh moliya va sug‘urta sohalarida – o‘rtacha 12,4 mln so‘m. Axborot va aloqa sohasidagi maoshlar esa 9,5 mln so‘m atrofida. Bu borada oxirgi o‘rinlarni doimgidek ta’lim va tibbiyot egallab kelishda davom etyapti. Yanvar–iyul oylarida ta’lim sohasida ishlovchilar o‘rtacha 3 mln, tibbiyotda esa 2,9 mln so‘m oylik olishgan. 12 foizlik daromad solig‘i va boshqa majburiy to‘lovlar ham shu summaning ichida.
O‘qituvchilar va shifokorlarning maoshi boshqa kasb egalariga qaraganda ancha sekin o‘syapti. Bu – ularning boshqa sohalar vakillariga qaraganda kambag‘allashayotganini anglatadi. Ta’lim va tibbiyotda oyliklar respublika bo‘yicha o‘rtacha oyliklardan ham pastroq darajada. Avval ham aytganimizdek, bu adolatsizlikka barham berishda yordam berishi mumkin bo‘lgan normalar, ya’ni pulga borib taqaladigan masalalar “Pedagog maqomi to‘g‘risida”gi qonun loyihasidan chiqarib tashlangan. Shu hafta deputatlar loyihani 2-o‘qishda ma’qulladi. Hujjatning asosiy tafsilotlari bilan qonunni qabul qilishning keyingi bosqichlarida ma’lumot berib o‘tamiz.
Bu hafta yana nimalar ro‘y berdi?
Oliygohlarga kirish imtihonlari boshlandi. 1–13 avgust kunlari bo‘ladigan testlarda qatnashish uchun 950 mingga yaqin abituriyent ariza bergan. 1 avgust kuni internet faollari bir necha yillar oldin shu sanada yaratilgan favqulodda ajiotajni eslab, juda ko‘p muammolar aslida sun’iy tarzda yaratilishi haqida fikrlar bildirdi. 1-kun natijalari chiqqach esa nohaqliklarga sabab bo‘layotgan qabuldagi imtiyozlar masalasi muhokama markazida bo‘ldi.
Bloger Abduqodir Mo‘minov 7 yil-u 3 oyga ozodlikdan mahrum etildi. Prokuror sudyadan unga 11 yil berishni so‘ragandi. Tovlamachilik va boshqa jinoyatlarda aybdor deb topilgan sudlanuvchiga 3 yil muddatga jurnalist yo blogerlik faoliyatini yuritmaslik, jinoyat oqibatida yetkazilgan zararlarni qoplash majburiyatlari ham yuklandi. Kun.uz suhbatlashgan mutaxassislarga ko‘ra, jurnalist va blogerlarning qamalishi bilan bog‘liq ketma-ket ro‘y berayotgan holatlar hukumat va OAV o‘rtasida hal qilinishi kerak bo‘lgan tizimli masalalar borligini ko‘rsatyapti.
Kam sonli mustaqil nashrlardan biri bo‘lgan Azon.uz'ning barcha loyihalari o‘z faoliyatini to‘xtatdi. Nashr asoschisi, diniy ulamo Mubashshir Ahmad bunga nima sabab bo‘lganini ochiqlamadi. “Keyinroq, ma’qul topilsa ma’lum qilinadi”, deb yozdi u. Azon.uz diniy, ma’rifiy va siyosiy kontentni o‘zida jamlagan O‘zbekistondagi yirik mustaqil nashrlardan biri edi. Loyihaning 1,2 milliondan ortiq obunachiga ea YouTube kanali nomi Fikrat deb o‘zgartiridi, kanaldagi diniy videolar o‘chirilgani aytilmoqda.
Surxondaryo viloyati hokimi yig‘ilishda o‘z haqini talab qilgan maktab direktorini qamattirdi. Voqea videosidan ko‘rinishicha, maktab direktori o‘zini ishdan olgan viloyat hokimiga savollar bilan murojaat qilishi ortidan, ichki ishlar xodimlari uni olib chiqib ketgan. Maktab direktori shu kuniyoq sud qaror bilan 10 sutkaga qamab qo‘yilgan. Voqea sudlarning hokimlar chizgan chizig‘idan chiqolmasligini ko‘rsatib bergani bilan ko‘plab e’tirozlarni keltirib chiqardi.
Farg‘onada sodir bo‘lgan huquqbuzarlik qarshisida ichki ishlar xodimlari bor-yo‘g‘i tomoshabin bo‘lib turdi. Videosi tarqalgan voqeada “Yandeks-taksi” chaqirgan erkak yetib kelgan haydovchi bilan janjallashib, uning mashinasini pachaq qilgan. Ichki ishlar xodimlarining harakatsizligi haqidagi tanqidlardan keyin, Farg‘ona viloyat IIB huquqbuzar ushlangani, uch nafar xodim esa lavozimidan bo‘shatilganini ma’lum qildi.
O‘zbekistondagi har 4 ta liftning bittasi talabga javob bermaydi. Bu haqda liftlarda ro‘y bergan bir qator noxush holatlardan keyin Senatda hisob bergan Sanoat xavfsizligi inspeksiyasi boshlig‘i o‘rinbosari Baxtiyor Xolmatov ma’lum qildi. Uning aytishicha, yangi ko‘p qavatli uylarni foydalanishga qabul qilish jarayonida inspeksiya ishtirok etmaydi. Foydalanishga qabul qilish komissiyasiga bu organning ham vakillarini kiritishni so‘rab bir necha marta murojaat qilingan, lekin masala haligacha yechimini topmagan.
