Bayramdan keyingi tahlil: tilimiz ahvoli bayram qiladigan darajadami? - tilshunoslar bilan suhbat 

Kun.uz muxbiri o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilishi tarixi, ziyolilar ko‘nglidagi til bilan bog‘liq bugungi g‘ashlik va o‘zbek tilining xorijda o‘qitilishi ahvoli mavzularida suhbat o‘tkazdi.

Suhbat mehmonlari: tilshunos, turkolog olim Baxtiyor Isabek, tilshunos, yozuvchi Orif Tolib va jurnalist, tilshunos Eldor Asanov bo‘ldi.

— Baxtiyor aka, sizni katta bir tilshunos, turkolog olim sifatida bilamiz, yoshingiz ulug‘ va siz 1989 yilda o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan kun, jarayonlar va ungacha bo‘lgan kurashlarni ko‘rgan insonsiz.

Endi ochig‘ini aytish kerak, hammasi demaylig-u, yoshlarning katta qatlami bugungi kunning asl mazmunini to‘la tushunmaydi. Keling, siz bir xotiralaringiz bilan bo‘lishingki, o‘zi qanday kun bu, biz tilimizni o‘sha paytda kimdan, qanday himoya qilgandig-u, uning uchun kim bilan kimlar kurashgandi? Biz qanday qilib o‘z tilimizni rasmiy til qildik? Qanday tahdid, qanday muammo bor edi?

Baxtiyor Isabek:

— O‘zbek tilini davlat tiliga aylantirishga bo‘lgan ilk harakatlar 1988 yili 9 fevralda talabalar shaharchasida boshlangan edi. Masalani asosiy ko‘tarib chiqqanlar talabalar bo‘lgan. Tashkilotchilari o‘sha paytdagi 5-kurs filologiya va jurnalistika fakulteti talabalari edi. O‘sha paytda men til va adabiyot o‘qituvchisi edim. Rasmiy ishlarda meni yetakchi sifatida ko‘rsatishgan, lekin boshlab bergan talabalar edi, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatib turganman. O‘sha talabalardan bir nechtasini bugun intervyuga ham olib kelmoqchi edim, lekin qanaqadir cho‘chishdi shekilli, kelishmadi.

9 fevral kuni umumiy tilshunoslik fanidan darsim bor edi. Talabalar kelib, sizning darsingizda til bayrami o‘tkazsak bo‘ladimi, deyishdi. Agar o‘zbek tili davlat tili bo‘lishi uchun miting qilsangiz, darsdan ozod qilib, o‘zim olib chiqaman, dedim. Bungacha darslarda shu tilning ijtimoiy tomonlarini o‘rganib, ikki tillilik masalasini muhokama qilib yurganmiz talabalar bilan, o‘zi o‘sha payt ikki tillilik masalasi ancha ko‘tarilib qolgandi. Rus tilining obro‘si baland edi unda.

Yaxshi eslayman, Gulnoza (adashmasam, shunaqa edi ismi) degan bir olov qizimiz bor edi... Bir qarasam, talabalar shaharchasida oqib kelyapti talabalar, boshqa institutlarning talabalari ham kelibdi. Bu narsa juda hayajonga solgan meni, ko‘zimga yosh quyilib kelib, hech o‘zimni to‘xtatolmaganman. Gulnoza qizimiz shunaqangi baland ovoz bilan talabalarga murojaat qildi, rejalar haqida gapirdi. Navbat-navbat boshqalar gapirdi. Juda bir boshqacha kun bo‘lgan o‘sha 9 fevral. Tom ma’noda o‘sha kuni til bayrami bo‘lgan, ham Navoiy tug‘ilgan kun edi.

Sekin-asta bu harakatga butun bir partiyalar, yangi harakatlar qo‘shildi. U paytda partiyalar «tirik» edi. Toshkentda o‘sha paytdagi «qizil maydon»da mitinglar bo‘ldi. Hatto viloyatlarga ham yoyildi bu harakat. Til masalasidan tashqari mustaqillik, demokratiya masalalari qo‘shildi. Umuman, dunyodagi bunday harakatlarda doim talabalar yetakchi bo‘lgan.

Hukumat bu harakatlarga qarshi edi. O‘sha 9 fevral kunining o‘zida menga tazyiqlar boshlandi. Dekan chaqirib, seni yaxshi olim deb yurardim, bir tiyinga qimmat odam ekansan-ku, qaysi kalla bilan o‘zbek tili davlat tili bo‘ladi deb yuribsan, degan gapni aytgan. O‘zbek, til bo‘yicha professor edi o‘sha odam. Yuqorining kayfiyatini aks ettirgandi shu munosabat bilan.

Rus tili orqali mavqega chiqqan amaldor har doim o‘zbek tiliga qarshi bo‘ladi. Hozirgi davrgayam tegishli bu gap. O‘zbek tilining mavqeini rus tilidan baland qo‘ymoqchi bo‘lganmiz, millatchilik joyi yo‘q buning. Mustaqil davlat bo‘laman degan joyda mustaqil til bo‘lishi kerak, bo‘lmasa, iloji yo‘q. Tilning yo‘qolishi — millatning yo‘qolishi. Millat uchun eng muhim belgi — til. Rossiyadagi bugungi ayrim shvinistik harakatlar atrof mamlakatlar tilini yo‘qotishga qaratilgan.

Shuningdek, o‘sha paytda biz boshlagan harakatlarga Islom Karimov ham qarshi edi. Hozir shu odam o‘zbek tilini davlat tili qildi, deyishadi. To‘g‘ri, hujjatga qo‘l qo‘ygandir, ammo uni majburlikdan qildi. Yaxshi eslayman o‘sha qarshiliklarni.

Til harakatiga alohida bir rahbarlik qilgan odamlar bo‘lmagan. Keyinchalik partiya, harakatlar o‘zining dasturiga til masalasini qo‘shib oldi. Asosiy yetakchilar o‘sha aytganim 5-kurs talabalari edi.

— Keyingi savolga o‘tishdan avval sizlarga mana shu intervyuga ekspert taklif qilishda bo‘lgan bir voqeani qisqacha aytib bermoqchiman. Kecha O‘zbekistonda taniqli bo‘lgan filologlardan bir nechtasiga qo‘ng‘iroq qildim. Bayramni eslatdim va shu bayram munosabati bilan ularni intervyuga taklif qilmoqchiligimni aytdim. Ammo ulardan tilimizning holi bayram qilgulikmikan, degan gapni eshitdim.

Agar shu javob atrofida tahlil yuritsak, bugun boshqa qator ziyolilarda ham til borasida mana shunday og‘riq bordek.

 Sizningcha, o‘sha ba’zi ziyolilardagi kayfiyat, tilimizning qadri bayram qilgulikmikan, degan og‘ir bir savolning sababi nimada?

Nahotki, o‘zbek tili hali mamlakatda to‘la davlat tiliga darajasiga chiqmagan, shunga erishmagan bo‘lsa? Agar shunday bo‘lsa, buni nimada ko‘ramiz? Yoki bir-ikki ziyolining fikrini keltirib xato savol beryapmanmi?

Eldor Asanov:

— Siz aytgan kayfiyatni men ham sezganman. Lekin ularga qarab, umumiy vaziyatni baholab bo‘lmaydi. Deylik, filolog bo‘lgan ziyoli uchun og‘riqli masala bu, fizik yo kimyogar uchun boshqacha. Shaxsan o‘zim til bilan bog‘liq jarayonlarda yurganim uchun bu og‘riqlar menga yaxshi tanish. Tilimiz davlat tili bo‘lganiga 34 yil bo‘lgan bo‘lsa, o‘shandan beri shu kayfiyat mavjud.

Davlat tili qabul qilishini jarayonlarining tarixi ham yozilmagan bizda. Qonun bor, lekin nima bo‘lgan, kim qatnashgan — noma’lum. O‘sha bitta video mavjud. Tarixda aks etmagani uchun ham keyingi avlodga bu jarayonlarning salmog‘i yetib kelmagandir.

Shaxsan men aqlimni tanib, jarayonlarni kuzatib boshlaganimdan beri biror bir tayinli o‘zgarish bo‘lgani yo‘q. To‘g‘ri, mustaqillik davrida tilimiz ma’lum bir darajada ko‘tarildi. Ammo biz kutgan, kerakli darajada emas. Ayniqsa, 2000 yillarda til masalasi chetga surib qo‘yildi. Hozir nisbatan yana ko‘tarilyapti, muhokamalar bo‘lyapti, ta’sir qilmasa-da. Yaqinda ko‘tarilgan alifbo islohotidan katta o‘zgarishlar, xatolar tuzatilishini kutgandik, ammo unday bo‘lmadi. Ziyolilar kutgan narsa bilan davlat idoralarining maqsadi farq qilib qoldi. Muhokamalar yana boshlangani uchun til borasidagi bu kayfiyat yaqqolroq ko‘rina boshlagandir.

Orif Tolib:

— Shunday kayfiyat borligi rost va bu besabab emas. Davlat tili sifatida o‘zini to‘liq namoyon qilayotgani yo‘q o‘zbek tili. Globallashgan kompyuter asrida tilning ilm tili, internet tiliga aylanishi muhim sanaladi yashab qolishi uchun. O‘zbek tilida shu masalada katta muammo bor. Maishiy til bo‘lib qolyapti. Shu ma’noda ziyolilarda til masalasi bo‘yicha og‘riqlar bor.

Bayram qilmaslik kerak, degan fikrdan yiroqman. Shu kunda muammolar aytiladi, sarhisob bo‘ladi, rejalar qilinadi. Davlat idoralarida o‘zbek tilidan foydanish bo‘yicha yaxshi o‘zgarishlar ham bor. Tashkilotlarda davlat tili maslahatchilari bor, ba’zi joylarda to‘liq lotin yozuviga o‘tishlar bo‘lyapti.

Intervyuni to‘liq holda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin. 

Suhbatni Ilyos Safarov olib bordi.
Tasvirchi – Mirvohid Mirrahimov,
Montaj ustasi – Javohir G‘ayratov.