«Dorian»dan «Nargiz»gacha: Nega to‘fonlarga ayollar nomi beriladi?

Yer yuzida har yili ko‘plab to‘fonlar sodir bo‘lmoqda va minglab odamlar o‘lmoqda. Shahar va qishloqlar vayron bo‘lmoqda. Bir necha kun oldin «Otis» deb nomlangan ana shunday to‘fonlardan biri Meksikaga ancha zarar yetkazdi.

Tinch okeanida paydo bo‘lib, Meksikaning janubiy qirg‘oqlariga yopirilgan to‘fonning kuchi Saffir-Simpson shkalasi bo‘yicha eng yuqori beshinchi toifaga chiqqan.

Gerrero shtatida shamolning tezligi sekundiga 75 metrgacha yetgan. Oqibatda, odamlar halok bo‘ldi, 500 mingga yaqin turli binolar va aholi xonadonlari chiroqsiz qoldi.

«Otis» to‘foni eng yirik tabiiy ofat emas. Yaqin tarixda bundan ham yirik va vayronkorroq ko‘plab to‘fonlar sodir bo‘lgan. Quyida to‘fonlarga nega nom berilishi sabablari va XXI asrda sodir bo‘lgan yirik to‘fonlar haqida ma’lumot beramiz.

To‘fonlar nega nomlanadi?

Yer yuzi bo‘ylab sodir bo‘layotgan yirik to‘fonlarga turli nomlar berilishi odat tusiga kirgan. Buning tarixi XX asrning boshlariga borib taqaladi. Ilk bor to‘fonlarni avstraliyalik Klement Ragg nomlay boshlagan.

Ragg turli to‘fonlarni tabiat hodisalarini o‘rganish uchun mablag‘ ajratishda jonbozlik ko‘rsatgan parlament a’zolari nomlari bilan atagan.

Keyinroq, Ikkinchi jahon urushi paytida amerikalik harbiylar Karib havzasida sodir bo‘lgan turli to‘fonlarga turmush o‘rtoqlari yoki onalarining ismlarini qo‘yishgan.

1950 yildan boshlab esa to‘fonlarga harbiy alifbo fonetikasi asosida nom berish tizimi joriy etiladi. 1953 yilda to‘fonlarga yana ayollar ismini qo‘yish tartibiga qaytiladi.

1979 yildan boshlab Jahon meteorologiya tashkiloti to‘fonlarga qo‘yiladigan ismlar ro‘yxatiga erkaklar ismini ham qo‘shadi. Biroq o‘shandan keyin ham bunday tabiiy ofatlarga asosan ayollar ismi berib kelinmoqda.

To‘fonlar paydo bo‘ladigan bir nechta mintaqalarning har biri o‘z ro‘yxatiga ega. Misol uchun, Atlantika okeanida paydo bo‘ladigan to‘fonlar uchun har biri 21 nomdan iborat 6 ta ro‘yxat mavjud.

Mazkur ro‘yxat 6 yil davomida to‘fonlarga qo‘yib boriladi. Oltinchi yilda ro‘yxat tugagandan so‘ng yettinchi yildan yana birinchi ro‘yxatdagi nomlar qayta qo‘yila boshlanadi.

Mabodo, bir yilda 21 dan ortiq to‘fon sodir bo‘lsa va ro‘yxatdagi nomlar yetmay qolsa unda keyingilariga grekcha harflar nomi qo‘yiladi. Yirik hamda katta halokatlarni keltirib chiqargan to‘fonlar nomi ro‘yxatdan chiqarib tashlanadi va boshqalariga qo‘yilmaydi.

Masalan, 2005 yilda «Katrina» nomli dovul misli ko‘rilmagan talafotlar yetkazgani uchun boshqa to‘fonlarga hech qachon bu nom qo‘yilmaydigan bo‘lgan. O‘shanda «Katrina» to‘foni tufayli 1836 kishi halok bo‘lgan va u AQShga 125 milliard dollar zarar yetkazgandi.

To‘fonlarning yaponcha nomlari

Yaponlar to‘fonlarni bu tarzda nomlash tartibiga amal qilmaydi. Ular Tinch okeanining shimoliy qismida, Yaponiyaga yaqin hududlarda sodir bo‘lgan tabiiy ofatlarni turli hayvonlar, gullar, daraxtlar nomi bilan atashadi.

Odatda kichik to‘fonlarga nom berilmaydi. Asosan yirik tabiiy ofatlarga beriladi. Bunda shamol tezligi inobatga olinadi. So‘nggi yillarda shamol tezligi sekundiga 32 metrdan oshgan to‘fonlarga nom berilyapti. Chunki bunday to‘fonlar vayronkor bo‘ladi.

So‘nggi yillardagi eng yirik to‘fonlar

Tarixda ko‘plab yirik to‘fonlar sodir bo‘lgan va ular juda katta zarar keltirgan. Minglab odamlar halok bo‘lgan. Quyida 21-asrda yuz bergan yirik to‘fonlar haqida ma’lumotlarni keltirib o‘tamiz.

«Hayyan» to‘foni

«Hayyan» to‘foni 2013 yil 3 noyabr kuni Tinch okeanida shakllanadi va asosan Filippin, qisman Xitoy hamda Vetnamga zarar yetkazib, 11 noyabr kuni so‘nadi.

To‘fon avjiga chiqqanda shamolning tezligi soatiga 385 kilometrga yetadi va u yo‘lida uchragan barcha narsani vayron qiladi.

BMT ma’lumotlariga ko‘ra, o‘shanda bu to‘fon tufayli 11 million odam jabrlanadi. Tabiiy ofat qariyb 600 ming uyni butunlay vayron qiladi, yana shuncha bino qisman zararlanadi.

«Hayyan» jami 6352 kishining hayotiga zomin bo‘ladi. Yana 1771 kishi bedarak yo‘qoladi. To‘fon yetkazgan zarar 3 mlrd dollar hisoblangan. Aytgancha, «Hayyan» ham Xitoyda asosan qizlar ismi hisoblanadi.

«Harvi» to‘foni

«Harvi» to‘foni AQSh tarixida yuz bergan eng yirik tabiiy ofatlardan biri bo‘lib, u 2017 yil 17 avgust kuni Karib havzasida shakllana boshlagan va 2 sentabrda to‘xtagan.

«Xarvi» AQShda 107 kishining o‘limiga sabab bo‘ladi va mamlakatga 125 mlrd dollar zarar yetkazadi. Keyinchalik to‘fon yetkazgan zarar 190 mlrd dollarga yetgani aytilgan.

U asosan AQSh janubidagi Texas shtati shahar va qishloqlarini vayron qilgan. O‘sha paytda tabiiy ofat yetkazgan vayronalarni tiklash uchun kamida 70 mlrd dollar kerak bo‘lishi aytilgandi.

«Katrina»

«Katrina» to‘foni 2005 yil 23 avgustda Karib havzasida, Bagam orollari yaqinida shakllana boshlaydi va beshinchi toifagacha ko‘tarilib, 30 avgust kuni so‘nadi. To‘fon avjiga chiqqanda shamol tezligi soatiga 280 kilometrgacha yetadi.

O‘shanda AQSh prezidenti Jorj Bush Luiziana, Missisipi, Alabama va Florida shtatlarini tabiiy ofat hududi deb e’lon qiladi. «Katrina» yopirilishi mumkin hududlardan millionlab odamlar evakuatsiya qilinadi.

Luiziana shtatidagi Yangi Orlean shahrini butunlay suv bosadi. Aholi evakuatsiya qilinadi. Biroq barchani evakuatsiya qilishning iloji yo‘q edi. Shu sababli shahar ma’muriyati Yangi Orleanda qolganlarni to‘fon vaqtida usti yopiladigan stadionga joylashtiradi.

Dahshatli to‘fon AQShning Florida, Missisipi va Luiziana shtatlaridagi ko‘plab binolarni vayron qiladi. Oqibatda 1 836 kishi halok bo‘ladi. 700 ming odam o‘z uylaridan ayriladi. Umumiy hisobda «Katrina» AQShga 125 mlrd dollar zarar yetkazadi.

«Ayk» to‘foni

Ushbu to‘fon 2008 yil 1 sentabr kuni Atlantika okeanining Afrika qit’asi g‘arbiy qismiga yaqin bo‘lgan hududdan boshlanadi. 8 sentabr kuni u Kuba oroliga yaqinlashganda to‘rtinchi toifagacha ko‘tariladi.

12 sentabr kuni «Ayk» shimolga qarab harakatlana boshlaydi va Dominikan, Kuba hamda Bagam orollariga qisman zarar yetkazadi.

Bir sutkadan so‘ng u Texas shtati qirg‘oq chegaralariga yetib boradi. Bu paytga kelib «Ayk» eng yuqori beshinchi toifagacha ko‘tarilgandi.

Texas shtatida ancha joyni vayron qilgan to‘fon shimolga qarab kuchsizlanib boradiva 15 sentabr kuni Kanada hududiga yetib borib so‘nadi. Ungacha to‘fon 214 kishini hayotdan olib ketadi va AQShga 38 milliard dollar zarar yetkazadi.

«Ayvan» (Ivan) to‘foni

«Ayvan» to‘foni 2004 yil 2 sentabr kuni Atlantika okeanida shaklanib 25 sentabr kuni AQSh hududida so‘nadi. Ushbu tabiiy ofat Venesuela, Yamayka, Kubadan o‘tib, Amerikaning Florida shtati sohillariga yetganda avjiga chiqadi.

So‘ng Luiziana va Texas shtatlarida ko‘plab vayronagarchiliklar sodir etib, AQShning sharqiy sohillari tomonda tinadi. «Ayvan» to‘foni 117 kishining hayotiga zomin bo‘ladi va AQShga 26,1 mlrd dollar zarar yetkazadi.

O‘shanda «Ayvan» to‘foni tufayli Alabama, Florida, Luiziana va Texas shtatlarida 14 million odam jabrlanadi. Ko‘plab binolar vayron bo‘ladi. Aholi maskanlarini suv bosadi.

«Sendi» to‘foni

Ushbu to‘fon ham 2012 yil 22 oktyabrda «To‘fonlar uyasi» deb nom olgan Karib havzasida shakllanadi va 2 noyabr kuni Kanada hududida so‘nadi. To‘fon avvaliga Yamayka, Kuba, Bagam orollari va Haitiga jiddiy zarar yetkazadi.

So‘ng Amerikaning sharqiy qirg‘oqlariga qarab harakatlanadi va Nyu-York, Nyu-Jyersi, Konektikut shtatlariga juda katta zarar yetkazadi. Nyu-York metrosini butunlay suv bosadi.

Tabiiy ofat elektr tarmoqlariga jiddiy zarar yetkazadi va shaharning 7 million aholisi chiroqsiz qoladi. Tabiiy ofat yuz berayotganda avariya uchastkalarida ishlayotgan energetika xodimlaridan 19 nafari halok bo‘ladi.

O‘shanda to‘fon tufayli Nyu-Yorkda metro, avtobus va poyezd qatnovi to‘xtab qoladi. Nyu-York fond birjasi ikki kun ishlamaydi. Tovar birjasi savdolarni elektron rejimga o‘tkazishga majbur bo‘ladi. BMT bosh qarorgohi bir sutkaga yopiladi.

«Sendi» to‘foni 233 kishining o‘limiga sabab bo‘ladi va AQShga jami 68,7 mlrd dollar zarar yetkazadi. Ushbu to‘fon «Katrina» to‘fonidan so‘ng bu mamlakatga juda katta zarar yetkazgan ikkinchi tabiiy ofat hisoblanadi.

«Dorian» to‘foni

2019 yil 24 avgust kuni Karib havzasida shakllangan ushbu to‘fon AQShning sharqiy qirg‘oqlarida joylashgan bir qator shtatlarga jiddiy zarar yetkazib, 10 sentabr kuni Kanada hududida so‘nadi.

«Dorian» avvaliga Karib havzasidagi Antil orollari, Puerto-Riko, Bagam orollariga biroz zarar yetkazadi. So‘ng AQSh hududiga yaqinlashganda shamol tezligi soatiga 298 kilometrga yetib, to‘fon beshinchi toifagacha ko‘tariladi.

U Florida, Jorjiya, Shimoliy va Janubiy Karolina shtatlari bo‘ylab harakatlanib, ko‘plab binolarni vayron qiladi. Joylarni suv bosadi. Oqibatda, 84 kishi halok bo‘ladi. To‘fon AQShga 5 mlrd dollar zarar yetkazadi.

«Dorian» AQShdan o‘tib, Kanada qirg‘oqlariga yetganda shamol tezligi pasayadi. Biroq u so‘nib bo‘lguncha Kanadaning Nyu-Bransuik, Yangi Shotlandiya, Shahzoda Eduard oroli provinsiyalariga ham zarar yetkazadi.

«Rita» to‘foni

Ushbu to‘fon ham 2005 yil 18 sentabr kuni Karib havzasida joylashgan Britaniyaga qarashli Terks va Kaykos orollaridan boshlanadi. 26 sentabr kuni AQSh hududida so‘nadi.

«Rita» avj pallasiga chiqqanda shamol sekundiga 80 metr (soatiga 290 kilometr) tezlikda esa esadi va yo‘lida uchragan ko‘plab binolarni vayron qiladi.

To‘fon Kuba oroli, AQShning Arkanzas, Luiziana, Missisipi, Texas va Florida shtatlari bo‘ylab harakatlanib, 200 dan oshiq odamning halokatiga sabab bo‘ladi.

Beshinchi kategoriyaga kiruvchi bu to‘fon jami 12 mlrd dollar zarar yetkazadi. 2005 yilda «Katrina» to‘foni tufayli ko‘chirilgan va biroz oldin uyiga qaytgan Yangi Orlean shahri aholisi «Rita» tufayli yana ko‘chiriladi.

«Nargiz» to‘foni

2008 yil 27 aprel kuni Hind okeani shimolidagi Bengal qo‘ltig‘ida shakllangan ushbu to‘fon eng ko‘p zararni Myanma davlatiga yetkazadi va 2 may kuni so‘nadi.

Shuningdek, u Shri-Lanka, Bangladesh va Tailandga ham qisman zarar yetkazadi. BMT ma’lumotlariga ko‘ra, «Nargiz» to‘foni tufayli 1,5 million odam jabrlanadi. Ko‘plab binolar vayron bo‘ladi.

To‘fon endi shakllanganda u avvaliga Hindiston tomonga qarab harakatlanadi. Hindlar tabiiy ofatga tayyorlana boshlaydi.

Biroq ko‘p o‘tmay «Nargiz» harakatni o‘zgartiradi va Myanmaga yopiriladi. Eng katta zarbani Yangon (Rangun) qabul qiladi va shaharni suv bosib, binolar vayronaga aylanadi.

Tabiiy ofat tufayli qariyb 100 ming odam halok bo‘ladi. 56 ming odam bedarak yo‘qoladi. 100 minglab oilalar boshpanasidan ayriladi. Umumiy hisobda 2,4 million odam jabrlanadi. «Nargiz» yetkazgan zarar miqdori 4 mlrd dollarga baholangan.

«Izabel» to‘foni

«Izabel» to‘foni 2003 yil 6 sentabr kuni Atlantika okeanining Afrika qirg‘oqlariga yaqin joyida shakllanadi va Karib havzasi tomon harakatlanadi.

U Katta Antil va Bagam orollaridan o‘tib, AQShga yopiriladi va bir qator shtatlar hududidan o‘tib, Kanadaning Ontario provinsiyasida so‘nadi.

«Izabel» sodir bo‘lganda shamolning tezligi soatiga 270 kilometrga yetadi va to‘fon beshinchi toifagacha ko‘tariladi. Oqibatda, ko‘plab joylarni vayron qiladi. Bir necha million odam chiroqsiz qoladi. 50 dan oshiq odam halok bo‘ladi.

Ushbu to‘fondan eng katta zararni Virjiniya shtati ko‘radi. Bu yerda 32 kishi halok bo‘ladi va shtat ko‘rgan zarar 2 mlrd dollarga baholanadi.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.