Ikki xil politsiya idorasi va ikkita pul birligi amal qiladigan Boyqo‘ng‘ir – dunyodagi ilk kosmodrom qanday qurilgan edi?

Bugun dunyoning 17 ta davlatida 32 ta kosmodrom bor. Ulardan har yili 200 ga yaqin turli kosmik parvozlar amalga oshiriladi.

2022 yilda eng ko‘p parvoz Amerikaning Florida shtatidagi Kanaveral burnida joylashgan kosmodromdan amalga oshirilgan – 39 ta. Keyingi o‘rinda Xitoydagi Tszyutsyuan kosmodromi, bu yerdan 25 ta parvoz amalga oshirilgan.

Dong‘i dunyoga ketgan, bir paytlar juda ko‘p kosmik kemalar uchirilgan Qozog‘istondagi Boyqo‘ng‘ir kosmodromidan 2022 yilda bor-yo‘g‘i 7 ta parvoz amalga oshirilgan. Quyida Boyqo‘ng‘ir kosmodromi tarixi haqida so‘z yuritamiz.

Kosmodrom qurilishidan avval

Ikkinchi jahon urushidan so‘ng avvaliga atom bombasi sinovdan o‘tkaziladi. So‘ng turli masofalarga uchadigan raketalarning sinovlari o‘tkazila boshlanadi.

Turli sinovlar o‘tkazilar ekan, raketalarni uchirish uchun maxsus joy kerak bo‘lardi. SSSRda sinovlar avvaliga Astraxan viloyatida joylashgan Kapustin Yar harbiy poligonida o‘tkaziladi.

U paytda hali qit’alararo ucha oladigan ballistik raketalar yo‘q, faqat qisqa masofalarga uchadiganlari sinovdan o‘tkazilayotgandi.

Keyinroq qit’alararo ucha oladigan raketalar sinovdan o‘tkazila boshlangach Kapustin Yardagi sinov poligoni torlik qilib qoladi. Dastlabki raketalar sinovdan o‘tkazilgach ular asosida fazoga sun’iy yo‘ldosh uchirish rejalashtiriladi.

Shundan so‘ng Moskvada yangi harbiy sinov poligoni qurish bo‘yicha loyihalar ko‘rib chiqiladi. Mamlakat hududidagi bir qancha joylar taklifi beriladi. Jumladan, Mari ASSRda, Dog‘istonda, Astraxan viloyatidagi Xarabali shaharchasi yaqinida va Qozog‘iston SSR Qizilorda viloyatidagi joylar ko‘rsatiladi.

Maxsus komissiya tomonidan barcha variantlar ko‘rib chiqilib, Qizilorda viloyatidagi joy tanlab olinadi. Bunda joyning mamlakat chegaralaridan uzoq joyda joylashgani muhim ahamiyatga ega edi.

1954 yilda Toshkent-Moskva temiryo‘li liniyasi yaqinida, Josali va To‘ratam qo‘rg‘onlari orasidagi cho‘lda Boyqo‘ng‘ir degan joyda yangi sinov poligoni va kosmodrom qurilishi boshlanadi.

Boyqo‘ng‘irdagi qurilishda ishlayotgan mutaxassislarning aksariyati Kapustin Yarda ishlayotgan harbiy muhandislar edi. Qurilish ishlari bir yil davom etadi va 1955 yil 12 yanvarda dunyodagi birinchi kosmodrom qurilishi bitadi.

Garchi kosmodrom bitgan bo‘lsa-da, u 1957 yil 15 mayda foydalanishga topshiriladi. O‘sha yili SSSRda dunyodagi birinchi sun’iy yo‘ldosh uchiriladi.

1958 yilda amerikaliklar ham o‘zlarining birinchi sun’iy yo‘ldoshlarini uchirishdi. Shu tariqa ikki davlat o‘rtasida kosmik poyga avj oladi.

Boyqo‘ng‘irdagi halokat

1960 yil 24 oktyabrda Boyqo‘ng‘ir kosmodromida jiddiy fojia yuz beradi. Yangi R-16 qit’alararo ballistik raketasi sinovdan o‘tkazishga tayyorgarlik chog‘ida portlab ketadi.

An’anaga ko‘ra sovet ittifoqi rahbariyati har yili oktyabr «inqilobi»ning yubileyida ulkan yutuq bilan maqtanishi kerak edi.

Yildan yilga kuchayib borayotgan sovuq urush sharoitida bu an’ananing ahamiyati oshib ketadi. Natijada dunyo jamoatchiligini hayratga solish maqsadida hali to‘liq tugallanmagan qit’alararo ballistik raketaning ilk sinovi tashkillashtiriladi.

Bunday sharoitda harbiylar o‘zlarini xavfga qo‘ygan holda ming bir qo‘rquv ichida sinov maydoniga ishlari to‘liq yakunlanmagan raketani olib chiqishadi.

Aytishlaricha, qit’alararo ballistik raketaning aytilgan muddatda uchirilishini shaxsan Xrushchev va Brejnev nazorat qiladi.

Ular R-16 loyihasiga mas’ul bo‘lgan Strategik raketa kuchlari bosh qo‘mondoni Mitrofan Nedelinga raketani bayram kuniga qadar uchirish to‘g‘risida aniq buyruq beradi.

Yubileyga ulgurish uchun shoshilish xavfsizlik qoidalarining qo‘pol buzilishiga olib keladi. Sinov boshlanishidan yarim soat oldin dvigatellardan biri o‘z-o‘zidan ishga tushadi.

Kuchli silkinish ta’sirida yoqilg‘i baklari qulab tushadi va raketa yoqilg‘isiga o‘t ketadi. Ko‘p o‘tmay juda kuchli portlash sodir bo‘ladi va bir necha yuz metr masofadagi hamma narsa yonib ketadi.

Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, o‘shanda 74 kishi halok bo‘lgan, portlash oqibatida jarohatlangan va kuyganlardan yana 4 kishi keyinroq shifoxonada vafot etgan.

Boshqa ma’lumotlarga ko‘ra qurbonlar soni 92 nafardan 126 nafargacha bo‘lgan. Qurbonlar orasida artilleriya bosh marshali Mitrofan Nedelin ham bor edi.

Har doimgidek ushbu fojia tafsilotlari ham qat’iy maxfiylashtiriladi. Biroq strategik raketa kuchlari bosh qo‘mondonining o‘limini jamoatchilikka nimadir qilib izohlash kerak edi.

Boyqo‘ng‘irdagi fojia haqida aytib bo‘lmagani uchun go‘yoki Nedelin aviahalokat qurboni bo‘lgani haqidagi uydirmani o‘ylab topishadi. U hurmat-ehtirom bilan Kreml devori yoniga dafn qilinadi.

Fojianing boshqa qurbonlari esa turli shaharlardagi qabristonlarga va Boyqo‘ng‘irdagi ommaviy qabrga yashirincha dafn qilinadi. To‘g‘ri, ba’zi ma’lumotlar xorij matbuotida tarqaladi, ammo SSSR hukumati fojia haqiqatan ro‘y berganini oradan 30 yil o‘tib, 1989 yilda tan oladi.

Boyqo‘ng‘ir haqida qiziqarli ma’lumotlar

Kosmodrom Qizilqum cho‘llarida, To‘ra-tam shaharchasi yaqinida qurilgan va boshida uning nomi Boyqo‘ng‘ir bo‘lmagan. O‘shanda sovetlar dushmanlarni chalg‘itish uchun kosmodromdan ancha uzoqda bo‘lgan Boyqo‘ng‘ir cho‘lida, shu nomdagi shaharchada uning maketini yasab qo‘yishadi.

1961 yil 12 aprel kuni Gagarin fazoga parvoz qilganidan so‘ng kosmodrom Boyqo‘ng‘ir deb atala boshlanadi. Aslida esa kosmodrom Boyqo‘ng‘ir cho‘lidan ancha uzoqda joylashgan.

Kosmodromni qurishda asosan harbiylar ishtirok etgan va ular juda og‘ir sharoitlarda ishlashga majbur bo‘lgan. Qishning qattiq sovug‘ida va yozda ular asosan chodirlarda yashab, zo‘rg‘a jon saqlagan.

Tez-tez sodir bo‘ladigan qum bo‘ronlari askarlarning ko‘zini ochirmagan. Ularning quloqlari, burunlari va ko‘zlari qumga to‘lsa ham, hech kimga ish joyini tashlab ketishga ruxsat berilmagan.

Askarlar haftada bir marta yuvinishgan. Unda ham ularga 5 daqiqa vaqt berilgan. Qurilishda bir vaqtning o‘zida 2500 kishi ishlagan. Ularning qariyb 2000 nafari harbiylar, qolgani turli mutaxassislar bo‘lgan.

Kosmodromda qurilgan shaharcha eng avval Toshkent-90 deb atalgan. Ko‘p o‘tmay Zarya, Zvezdogorod, oxirida Leninsk deb atalgan. Oxirida shaharcha ham kosmodrom bilan birga Boyqo‘ng‘ir nomini olgan.

Kosmodrom tarixi 1955 yildan boshlanadi deyilsa-da, bu yerda ilk parvoz 1957 yilda o‘tkaziladi. O‘shanda Sergey Korolyov loyihasi asosida ishlab chiqarilgan qit’alararo ballistik raketaning sinov parvozi o‘tkaziladi.

Boyqo‘ng‘ir kosmodromi amalga oshirilgan parvozlar soni bo‘yicha rekordchi hisoblanadi. Ishga tushirilganidan boshlab hozirgacha undan 1 500 ta turli kosmik kemalar fazoga parvoz qilgan.

Bundan tashqari, 100 dan oshiq qit’alararo ballistik raketalar uchirilgan. Kosmodromdan 130 nafardan oshiq sovet, Rossiya va boshqa davlat vakillari bo‘lgan kosmonavtlar fazoga uchgan.

Kosmodrom faoliyat boshlaganiga 60 yil to‘lgan 2015 yilda bu yerdan 18 ta raketa tashuvchi uchirilgan va bu ham rekord hisoblanadi. Bungacha AQShning Florida shtatidagi Kanaveral burnida joylashgan kosmodromdan bir yilda 17 ta, Gvian kosmik markazdagi kosmodromdan 16 ta raketa uchirilgandi.

SSSR parchalanib ketganidan so‘ng 1994 yilda Rossiya Boyqo‘ng‘irni Qozog‘istondan 20 yilga ijaraga oladi. Muddat tugagach, 2004 yilda shartnoma yangilanadi. Bu safar Rossiya uni 2050 yilgacha ijaraga oladi.

Boyqo‘ng‘irning bir yillik ijara puli 100 mln dollardan oshadi. Rossiya bu pulga kosmodromdan tashqari Boyqo‘ng‘ir shaharchasi va uning atrofidagi juda katta hududni ijaraga olgan.

Boyqo‘ng‘ir kosmodromi kompleksi va uning atrofidagi hudud 6 717 kilometr kvadratdan iborat. Hudud rossiyalik harbiylar tomonidan qo‘riqlanadi va u yerga kirib-chiqish nazorat qilinadi.

Boyqo‘ng‘ir shaharchasining meri ikki davlat rahbarlari, Rossiya va Qozog‘iston prezidentlari chiqargan farmon asosida tayinlanadi. Hudud ichida har ikki davlat qonunlari ishlaydi.

Bu yerda ikki xil politsiya va FHDYo bo‘limlari bor. Hududda Rossiya va Qozog‘iston pul birliklari birday ishlaydi.

Dennis Titoning dunyodagi birinchi sayyohlik parvozi ham 2001 yilda Boyqo‘ng‘ir kosmodromidan amalga oshirilgan.

Bugun mahalliy va xorijlik sayyohlar ma’lum to‘lov evaziga bemalol Boyqo‘ng‘irni tomosha qilishlari mumkin. Ularga Gagarin parvoz qilgan maydoncha, kosmodrom muzeyi, ochiq osmon ostidagi muzey, Gagarin va Korolyovga tegishli uylar ko‘rsatiladi.

Boyqo‘ng‘irda Gagaringa o‘rnatilgan yodgorlik, Soyuz raketasi, Mixail Yangel yodgorligi, kosmonavtlar alleyasi kabi diqqatga sazovor joylar bor.

Boyqo‘ng‘ir kosmodromi SSSR davrida sovetlarning bir nechta orden va medallari bilan taqdirlangan. Jumladan, 1960 yilda Gagarinning muvaffaqiyatli parvozidan so‘ng Qizil Yulduz ordenini olgan. 1965 yilda Lenin, 1976 yilda Oktyabr revolyutsiyasi ordenlari berilgan.

Boyqo‘ng‘irdagi birinchi parvoz maydonchasini qurishda chuqurligi 45 metr, uzunligi 250, eni 100 metrdan oshiqroq bo‘lgan chuqur qazilgan va undan million metr kub turli yer jinslari chiqarib tashlangan. Kosmodrom qurilishi umumiy hisobda 1,5 yil davom etgan.

Raketalar uchirishda parvoz tezligi ham Boyqo‘ng‘irdan uchgan kosmik kemaga tegishli. Bu yerdan uchirilgan Vostok-1 kosmik kemasi soatiga 28 ming kilometr tezlikda uchgan.

Ilk ayol kosmonavt ham Boyqo‘ng‘irdan parvoz qilgan. 1963 yilda Valentina Tereshkova fazoga parvoz qiladi va Yer kurrasini 48 marta aylanib, qaytib tushadi.

1971 yilda Boyqo‘ng‘irdan uchirilgan Mars-3 kosmik qurilmasi Marsga yetib boradi va uni o‘rganadi.

2002 yilda Boyqo‘ng‘ir jahon miqyosidagi tarixiy va madaniy obekt sifatida YuNeSKOning butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan.

Bugun Boyqo‘ng‘ir shaharchasida 70 mingdan oshiq odam yashamoqda. Shaharcha odamlarining qariyb barchasi kosmodrom va kosmik parvozlar bilan bog‘liq ishlarda ishlaydi.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.