Akayev, Yanukovich, endi Asad – Moskvadan panoh topgan sobiq hukmdorlar

O‘z davrida turli davlatlarni boshqargan ayrim odamlar bugun shohona hayot kechirayotgan bo‘lsa ham, yurtiga borolmaydi. Dunyoda bundaylar ancha. Qirg‘izistonning sobiq rahbarlari Askar Akayev va Qurmanbek Bakiyev, Ukraina sobiq prezidenti Viktor Yanukovich shular jumlasidan. Yaqinda ular safiga Suriyaning sobiqqa aylangan prezidenti Bashar Asad ham qo‘shildi.

2024 yil noyabr oyi oxiri va dekabr oyi boshlarida Suriyada prezident Bashar Asad boshqaruviga qarshi isyonchi kuchlar faollashdi va birin-ketin mamlakatning yirik shaharlarini egallay boshladi.

Qarshilik harakati vakillari mamlakat poytaxti Damashq shahriga yaqinlashganda Bashar Asad poytaxtni tark etdi. Suriyada hokimiyat qarshilik harakati ixtiyoriga o‘tdi.

Avvaliga Asad o‘tirgan samolyot halokatga uchragan bo‘lishi mumkinligi aytildi. So‘ng u Moskvaga qochgani oydinlashdi. Asadgacha Rossiya poytaxtidan Qirg‘iziston va Ukrainaning sobiq rahbarlari Askar Akayev va Viktor Yanukovich ham panoh topgandi.

Quyida 20-asrning ikkinchi yarmidan hozirgacha bo‘lgan davrda hokimiyatdan ayrilib, boshqa davlatlarga qochgan  ayrim rahbarlar haqida hikoya qilamiz.

Askar Akayev, Qirg‘iziston prezidenti

1944 yilda tug‘ilgan Askar Akayev Qirg‘izistonni 1991 yil 31 avgustdan 2005 yil 11 aprelgacha boshqargan. 1990 yilda Qirg‘iziston Fanlar akademiyasi prezidenti bo‘lib turgan Akayev KPSS markaziy qo‘mitasi a’zosi bo‘lib saylanadi.

Sobiq ittifoq respublikalarida prezidentlik lavozimi joriy etilgach, u 1990 yil kuzda Qirg‘iziston SSRning birinchi prezidenti bo‘ladi.

1991 yil 31 avgustda Qirg‘iziston mustaqil bo‘lgach, o‘sha yili oktyabrda prezidentlik saylovi o‘tkaziladi. Unda g‘alaba qozongan Akayev mamlakat rahbari bo‘lib qolaveradi. 1995 va 2000 yillarda o‘tkazilgan saylovlarda Akayev yana g‘alaba qozonadi va Qirg‘izistonni boshqarishda davom etadi.

2005 yil martda Qirg‘izistonda “Lola inqilobi” hodisalari boshlanadi va chorasiz qolgan Akayev Moskvaga qochishga majbur bo‘ladi. O‘shanda Qirg‘iziston Bosh prokuraturasi Akayev va uning oila a’zolariga nisbatan jinoyat ishlari qo‘zg‘atadi.

So‘ng Rossiyadan ularni Bishkekka topshirish so‘raladi. Biroq Rossiya tomoni bu so‘rovni e’tiborsiz qoldiradi. Ko‘p o‘tmay u Rossiya poytaxtidagi institutlarning biriga o‘qituvchi bo‘lib ishga kiradi va hozirda ham Moskvada yashab kelmoqda.

Viktor Yanukovich, Ukraina prezidenti

1950 yilda tug‘ilgan Viktor Yanukovich Ukrainani 2010 yil 25 fevraldan 2014 yil 22 fevralgacha boshqaradi. U ilk marta 2004 yilda mamlakat prezidenti bo‘lish uchun urinib ko‘radi.

O‘shanda Yanukovich saylovda g‘alaba qozongani haqida xabarlar tarqalgach, mamlakat bo‘ylab namoyishlar boshlanib ketadi. Oxir-oqibat Yanukovich emas, uning saylovdagi raqibi Viktor Yushchenko Ukraina prezidenti bo‘ladi.

2010 yil yanvarda o‘tkazilgan saylovda bu safar Yanukovich g‘alaba qozonadi va mamlakat rahbariga aylanadi. 2013 yil noyabrda u Vilnyusda o‘tkaziladigan Yevropa hamkorligi sammiti arafasida Ukrainaning Yevropa Ittifoqi bilan integratsiyalashuvi haqidagi kelishuvni imzolashdan bosh tortadi.

Shundan so‘ng Kiyevda norozilik namoyishlari boshlanib ketadi. Oxir-oqibat Yanukovich 2014 yil fevral oyi oxirida Rossiyaga qochib ketadi. Hozirda u Moskvada yashayotgani aytiladi.

2019 yil 24 yanvar kuni Kiyevdagi Obolon tumani sudi Yanukovichni davlatga xiyonat qilganlikda aybdor deb topadi va unga sirtdan 13 yil qamoq jazosi beriladi. Shuningdek, unga G‘arb mamlakatlari tomonidan sanksiya e’lon qilingan.

Bashar Asad, Suriya prezidenti

1965 yilda tug‘ilgan Bashar Asad Suriyani 2000 yil 17 iyuldan 2024 yil 8 dekabrgacha boshqardi. Ungacha bu davlatni 30 yil uning Otasi Hafiz Asad boshqargan.

Bu oila mansub bo‘lgan Alaviylar jamoasi Suriyada ozchilikni tashkil etadi. Shu sababli Suriya xalqi avvaliga Hafiz Asadning, keyin Bashar Asadning boshqaruviga qarshi bo‘lgan. Lekin ularning ikkalasi ham mamlakatni juda qattiqqo‘llik bilan boshqargan.

Asadlar o‘z hukmronligi davrida muxolifatni, o‘zlariga qarshi chiqqanlarni va o‘zgacha fikrlaydiganlarni ayovsiz jazolashadi. Ota va o‘g‘ilning Suriyani uzoq yillar davomida boshqarishi ham ana shu qattiqqo‘llik tufayli edi.

2024 yil dekabr boshlarida Asad rejimiga qarshi bo‘lgan kuchlar faollashadi va birin-ketin yirik shaharlarni egallay boshlaydi. Ular Damashqqa yaqinlashganda Bashar Asad Il-76 samolyoti bilan poytaxtdan uchib ketadi.

Ko‘p o‘tmay samolyot radarlardan yo‘qoladi. OAV u o‘tirgan samolyot halokatga uchragan bo‘lishi mumkinligini yozayotgan paytda Bashar Asad Moskvaga qochib ketgani haqida xabarlar chiqadi. U hozir ham Rossiya poytaxtida yashamoqda.

Asad taxtdan ag‘darilmasdan avval turli davlatlar va ayrim xalqaro tashkilotlar uni harbiy jinoyatlar sodir etganlikda va tinch aholini qirganlikda ayblagandi.

Suriya hukumati hozirgi davrda Moskvadan uni Damashqqa topshirishni talab qilib kelmoqda. Agar bu ish amalga oshsa, Asad o‘z yurtida jinoiy javobgarlikka tortiladi.

Belarus, AQSh va boshqa davlatlarga qochganlar

Qurmanbek Bakiyev, Qirg‘iziston prezidenti. 1949 yilda tug‘ilgan Bakiyev 1990 yildan boshlab turli vazifalarda ishlab keladi va 2000 yildan 2005 yilgacha ikki marta Qirg‘iziston bosh vaziri bo‘ladi.

2005 yilda bo‘lib o‘tgan “Lola inqilobi”dan so‘ng Bakiyev bir muddat prezident vazifasini bajaruvchi bo‘ladi. So‘ng navbatdan tashqari o‘tkazilgan prezident saylovida g‘alaba qozonib, rahbarlikni davom ettiradi.

2009 yilda Qirg‘izistonda navbatdagi saylov o‘tkaziladi, unda Bakiyev g‘olib chiqadi. Biroq 2010 yilga o‘tib mamlakatda unga qarshi norozilik namoyishlari boshlanadi. Bakiyev poytaxtdan Qirg‘iziston janubidagi Jalol-Obod viloyatiga qochadi.

2010 yil 15 aprel kuni Bakiyev va muxolifat liderlari o‘rtasida muzokara o‘tkaziladi. Bakiyev xavfsizligi ta’minlanishi evaziga hokimiyatdan voz kechishga rozi bo‘ladi. U o‘sha kuni Qozog‘iston orqali Belarusga yo‘l oladi.

Keyinchalik Bakiyevga nisbatan bir nechta jinoyat ishlari qo‘zg‘atiladi. Sud unga sirtdan 25 yil qamoq jazosi tayinlaydi. Qirg‘iziston tomoni Bakiyevni qidiruvga bergan. Hozirda u Minskda yashab kelayotgani aytiladi.

Ferdinand Markos, Filippin prezidenti. 1917 yilda tug‘ilgan Ferdinand Markos 1965 yilda o‘tkazilgan saylovda g‘alaba qozonib, Filippin prezidenti bo‘ladi. 1969 yildagi saylovda u yana g‘olib chiqadi.

1972 yilda Markos parlament hamda siyosiy partiyalar bilan kelisha olmay qoladi va mamlakatda favqulodda vaziyat e’lon qiladi. So‘ng konstitutsiyani yangilaydi va kommunistik partiya faoliyatiga ruxsat beradi.

1983 yilda muxolifat yetakchisi Benigno Akino o‘ldiriladi. 1986 yilda muddatidan avval prezidentlik saylovi o‘tkazilib, unda yana Markosning g‘alaba qozongani e’lon qilinadi.

Shunda Akinoning bevasi Korason Akino boshchiligidagi muxolifat namoyishlarni boshlaydi. Bu safar Markos o‘z hokimiyatini saqlab qololmaydi va AQShning Havayi orollariga qochib ketadi. Oradan 3 yil o‘tgach u shu yerda vafot etadi.

Jan-Klod Dyuvale, Gaiti prezidenti. 1951 yilda tug‘ilgan Jan-Klod Dyuvale Haitida hokimiyat tepasiga 1971 yilda otasining vafotidan so‘ng keladi va mamlakatni 1986 yil 6 fevralgacha boshqaradi. 1971 yilgacha Haitiga uning otasi Fransua Dyuvale hukmronlik qilgan.

1985 yilda Haitida konstitutsiyaga o‘zgartirish kiritish yuzasidan referendum o‘tkaziladi. Yangi konstitutsiyada Jan-Klod Dyuvale umrbod rahbar bo‘lishi, o‘zidan keyingi prezidentni belgilashi va bosh vazirni tayinlash ham prezident vakolatiga o‘tkazilishi belgilangandi.

Konstitutsiyadagi bu o‘zgarishlarni muxolifat qabul qilmaydi va namoyishlar boshlanadi. Mamlakatda harbiy holat e’lon qilinadi. Oxir-oqibat 1986 yil 7 fevral kuni Dyuvale oilasi bilan Fransiyaga qochib ketadi.

25 yildan so‘ng 2011 yil Jan-Klod Dyuvale xotini bilan Haitiga qaytib keladi. Oradan ikki kun o‘tgach, uni hibsga olishadi. Jan-Klod Dyuvale korrupsiya va boshqa jinoyatlarni sodir etganlikda ayblanadi.

Biroq uni jazolashga ulgurishmaydi. Jan-Klod Dyuvale 2014 yil 4 oktyabr kuni Haiti poytaxti Port-o-Prens shahrida vafot etadi. O‘shanda u 63 yoshda edi.

Alberto Fuximori, Peru prezidenti. 1938 yilda tug‘ilgan Fuximorining millati yapon bo‘lib, uning ota-onasi Peruga 1934 yilda Yaponiyadan ko‘chib borgan edi.

1990 yilda Fuximori prezidentlik uchun nomzodini qo‘yadi va g‘alaba qozonib, Peru prezidentiga aylanadi. 1995 yilda o‘tkazilgan prezidentlik saylovida u yana g‘olib chiqadi.

2000 yilda Fuximori uchinchi marta saylovda g‘alaba qozongach, mamlakat bo‘ylab namoyishlar boshlanib ketadi va u qochishga majbur bo‘ladi. Fuximori 2000 yil 13 noyabr kuni Bruneyda bo‘lib o‘tadigan Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi tashkiloti (APEC) forumida qatnashish uchun Perudan uchib ketadi.

14 noyabr kuni esa Bruneydan Yaponiyaga uchib boradi va ortga qaytmaydi. Peruda Fuximoriga nisbatan jinoyat ishi qo‘zg‘atiladi va hukumat bir necha marta Yaponiyadan uni topshirishni talab qiladi. Biroq yaponlar Fuximorini bermaydi.

2005 yil noyabrda Fuximori Chiliga borganda uni Interpol orderi bilan hibsga olishadi. 2007 yil sentabrda Chili sobiq prezidentni Peruga topshiradi. Fuximori 25 yil qamoq jazosi oladi.

2023 yilda Peru konstitutsion sudi Fuximorini ozod qilish haqida qaror qabul qiladi. Bu paytda u 85 yoshda edi. Oradan bir yil o‘tgach, u 86 yoshida vafot etadi.

Zayn al-Obidin Ben Ali, Tunis prezidenti. 1936 yilda tug‘ilgan Ben Ali 1987 yilda mamlakat bosh vaziri etib tayinlanadi. O‘sha yili noyabrda Tunisda “Yasmin inqilobi” bo‘lib o‘tadi va amaldagi prezident Habib Burgiba ag‘dariladi. Uning o‘rnini Ben Ali egallaydi.

2010 yilda Tunisda “Ikkinchi Yasmin inqilobi” deb nomlangan namoyishlar boshlanadi va 2011 yilda Ben Ali iste’foga chiqib, Saudiya Arabistoniga qochadi.

Tunisda unga nisbatan jinoyat ishi qo‘zg‘atiladi. 2012 yilda Tunis oliy sudi Ben Alini sirtdan umrbod qamoq jazosiga hukm qiladi. U uzoq davom etgan kasallikdan so‘ng, 2019 yilda 83 yoshida Saudiyada vafot etadi.

Ashraf G‘ani, Afg‘oniston prezidenti. 1949 yilda tug‘ilgan Ashraf G‘ani ilk bor 2009 yil Afg‘oniston prezidenti bo‘lishga urinib ko‘radi. Biroq saylovda Hamid Karzayga yutqazadi.

2014 yilda o‘tkazilgan navbatdagi saylovda Ashraf G‘ani boshqa nomzod Abdulla Abdullani ortda qoldirib, g‘olib chiqadi va Afg‘oniston prezidentiga aylanadi. U 2019 yilda o‘tkazilgan saylovda g‘alaba qozonib, ikkinchi muddatga ham mamlakat prezidenti bo‘ladi.

Biroq 2021 yilda “Tolibon” harakati faollashadi va avgust oyiga borib mamlakat hududining katta qismini o‘z nazoratiga oladi. So‘ng Kobulni shturm qilishga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi.

15 avgust kuni Ashraf G‘ani BAAga qochib ketadi va hokimiyat “Tolibon” tasarrufiga o‘tadi. U hozir shu davlatda yashayotgani aytiladi. Turli ma’lumotlarga ko‘ra, Ashraf G‘ani Afg‘onistondan qochish paytida o‘zi bilan ancha miqdorda naqd dollarlarni olib chiqib ketgan.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.