Konstitutsiyada davlatning oliy maqsadi belgilanadi

O‘zbekiston parlamentida konstitutsiyani yangilash haqida ma’ruza qilgan deputat Jahongir Shirinov asosiy qonunga kiritilayotgan ayrim o‘zgarishlarni sanab o‘tdi. Quyida uning ma’ruzasidan bir qismi keltirib o‘tiladi.

Birinchidan, O‘zbekiston ijtimoiy davlat deb e’lon qilinmoqda. Davlatning ijtimoiy majburiyatlariga oid normalar qariyb uch baravarga ortmoqda. Jumladan, fuqarolarning ijtimoiy jihatdan ehtiyojmand toifalari uy-joy bilan ta’minlanishi, mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori insonga munosib yashashini ta’minlashni hisobga olgan holda belgilanishi, fuqarolarning tibbiy yordamning kafolatlangan hajmini davlat hisobidan olishga haqliligi va boshqalar belgilanmoqda. Boshqacha aytganda, ijtimoiy davlatga xos bo‘lgan barcha elementlar konstitutsiyamizda aks ettirilmoqda.

Nogironligi bo‘lgan shaxslarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlashni nazarda tutuvchi qoidalar yanada takomillashtirildi. Jumladan, davlat nogironligi bo‘lgan shaxslarning ijtimoiy, iqtisodiy hamda madaniy sohalar obektlari va xizmatlaridan to‘laqonli foydalanishi uchun shart-sharoit yaratishi, ularning ishga joylashishiga, ta’lim olishiga ko‘maklashishi, zarur axborotni to‘sqinliksiz olish imkoniyatini ta’minlashi mustahkamlandi.

Ikkinchidan, ijtimoiy davlatga xos yondashuv ta’lim sohasi bo‘yicha ham ko‘pgina modda va normalarda o‘z ifodasini topmoqda.

Xususan, yoshlarning oliygohlarda davlat hisobidan grant asosida o‘qish huquqi Konstitutsiyada belgilanmoqda. Ya’ni, bu bilan iqtidorli yoshlarning davlat hisobidan oliy ta’lim olish imkoniyati kafolatlanmoqda. Bu oliy ta’limda hamisha davlat granti uchun kvotalar ajratiladi va ushbu tartib hech qachon bekor bo‘lmaydi degani.

Shu bilan birga, nogironligi bor bolalarga o‘z tengdoshlari bilan bir xil ta’lim olishi uchun barcha sharoitlar yaratish, ya’ni inklyuziv ta’lim tizimini rivojlantirish bo‘yicha davlat o‘ziga majburiyat olmoqda.

E’tibor bering. Konstitutsiyaviy qonun loyihasida pedagog xodimlarga oid qoidalar qayta ko‘rib chiqildi va o‘qituvchi kasbiga nisbatan yuksak hurmatni hamda ularning ijtimoiy himoyasini nazarda tutuvchi alohida yangi modda kiritildi. Xususan, “O‘zbekiston Respublikasida o‘qituvchining mehnati jamiyat va davlatni rivojlantirish, sog‘lom, barkamol avlodni shakllantirish va tarbiyalash, xalqning ma’naviy va madaniy salohiyatini saqlash hamda boyitishning asosi sifatida e’tirof etiladi” degan qoida o‘rnatilmoqda. Bundan tashqari, davlat o‘qituvchilarning sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilishi, ularning ijtimoiy va moddiy farovonligi, kasbiy o‘sishi haqida g‘amxo‘rlik qilishi mustahkamlanmoqda.

Uchinchidan, “inson huquq va erkinliklarini ta’minlash – davlatning oliy maqsadidir” degan norma belgilanmoqda. Ushbu maqsadga erishish uchun, loyihada quyidagilar nazarda tutilmoqda: 1) insonning sha’ni va qadr-qimmati daxlsizdir; 2) davlat organlari tomonidan insonga nisbatan qo‘llaniladigan huquqiy ta’sir choralari mutanosiblik prinsipiga asoslanishi va qonunlarda nazarda tutilgan maqsadlarga erishish uchun yetarli bo‘lishi kerak.

Boshqacha aytganda, endi agar davlat biron bir harakat uchun jarima, yoki boshqa huquqiy ta’sir chorasini belgilamoqchi bo‘lsa, mazkur prinsipga amal qiladi, ya’ni arzimagan, kam ahamiyatli qoidabuzarlik uchun uning jamiyat uchun xavflilik darajasiga mutanosib bo‘lmagan og‘ir jazo chorasini belgilay olmaydi. Aytish joizki, ushbu qoida asosida amaldagi huquqiy ta’sir choralari ham qayta ko‘rib chiqiladi va o‘ylaymanki birinchi navbatda biz deputatlar ushbu masalada jonbozlik ko‘rsatamiz.

E’tibor bering. Insonning davlat organlari bilan o‘zaro munosabatlarida yuzaga keladigan qonunchilikdagi noaniqliklar inson foydasiga talqin qilinishi belgilanmoqda. Bu juda katta kafolat. Masalan, aytaylik soliq qonunchiligida bir-biriga nomuvofiq bo‘lgan normalar vujudga keldi. Bunday nomuvofiqlikni, tabiiyki, soliq organi davlat foydasiga, fuqaro esa o‘z foydasiga talqin qilishni xohlaydi. Konstitutsiyaga kiritilayotgan mazkur kafolat esa, bunday bahsga nuqta qo‘yadi va nomuvofiqliklar davlatga emas, balki inson foydasiga hal etiladi deb qat’iy belgilaydi.

Yana bir masala. Konstitutsiyamizda “shaxsning sudlanganligi va bundan kelib chiqadigan huquqiy oqibatlar uning qarindoshlari huquqlarini cheklash uchun asos bo‘lmasligi” belgilanmoqda. Bosh Qomusimizga kiritilayotgan ushbu qoida zahmatkash xalqimizning ko‘p yillar davomida boshiga tushgan tashvish, ya’ni zarracha aybi yo‘q shaxsga nisbatan aybdor sifatida qarash kabi sobiq tuzumdan qolgan sarqitlardan xoli etishga qaratilgan.

Aybsizlik prezumpsiyasi yanada kuchaytirilmoqda. Jumladan, Konstitutsiyamizning amaldagi 26-moddasida shaxsning ishi sudda ko‘rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmasligi belgilangan bo‘lsa, endilikda sudning qonuniy kuchga kirgan hukmi bilan aniqlanmaguncha u aybsiz hisoblanishi mustahkamlanmoqda.

Davlatning xotin-qizlar va erkaklarga jamiyat hamda davlat ishlarini boshqarishda, shuningdek davlat va jamiyat hayotining boshqa sohalarida teng huquq hamda imkoniyatlarni ta’minlashi nazarda tutilmoqda.

To‘rtinchidan, ushbu konstitutsiya to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlaydigan hujjat bo‘lmoqda. Ya’ni, endi barcha fuqarolar hattoki o‘zining kundalik hayotida ham Konstitutsiyaga murojaat qiladilar. Undagi barcha normalar, ularni qanday amaliyotda qo‘llashni ochib beruvchi qonunchilik hujjati mavjud yoki mavjud emasligidan qat’i nazar, to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlaydi.

Konstitutsiya normalarini sudlarda to‘g‘ridan to‘g‘ri qo‘llash amaliyotini yo‘lga qo‘yish maqsadida, bu masala yuzasidan Oliy sud Plenumining qarorini qabul qilishni taklif etmoqdamiz.

Beshinchidan, “Xabeas korpus” instituti ko‘lamini yanada kengaytirish maqsadida shaxsni 48 soatdan ortiq sudning qarorisiz ushlab turish mumkin emasligi, telefon so‘zlashuvlarini eshitish va tintuv o‘tkazish faqat sud ruxsat bersagina amalga oshirilishi mumkinligi belgilanmoqda.

Shu bilan birga, ushlangan shaxsga sukut saqlash va boshqa huquqlari hamda ushlab turish asoslari sodda tilda ilk soniyalardanoq tushuntirilishi, shuningdek hech kim o‘ziga va yaqin qarindoshlariga qarshi ko‘rsatma berishga majbur emasligi kabi “Miranda” qoidalari Konstitutsiya darajasida belgilanmoqda. Bu qoidalar insonni nohaq jinoiy ta’qibdan, ayrim tergov organlarining noqonuniy xatti-harakatlaridan himoya qiladi. Va e’tibor bering, ushbu qoidalar faqatgina sohaviy qonunlarda emas, balki aynan eng oliy hujjat – Konstitutsiyada belgilanmoqda.

Inson huquqlarini himoya qilishda advokatlarning rolini oshirish, ularning prokurorlar bilan teng tortishuvchanlik prinsipi asosida faoliyat ko‘rsatishini ta’minlashga qaratilgan normalar kiritilmoqda. E’tibor bering! Prokuraturaga oid konstitutsiyaviy normalar qanday alohida bobda aks ettirilgan bo‘lsa, xuddi shunday Konstitutsiyamizga advokaturaga bag‘ishlangan yangi bob kiritilmoqda.

Oltinchidan, loyihada bugungi kunimizning eng dolzarb muammolardan biri – ekologiya masalalariga ham jiddiy e’tibor qaratilgan. Xususan, har kimning qulay atrof-muhitga, uning holati to‘g‘risidagi aniq axborotga ega bo‘lish huquqi mustahkamlanmoqda. Davlat fuqarolarning ekologik huquqlarini ta’minlash maqsadida shaharsozlik faoliyati sohasida jamoatchilik nazoratini amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish majburiyatini olmoqda.

Endilikda, davlat aholiga qaysi hududda ekologik vaziyat yomonlashayotganligi, uning sabablari to‘g‘risida ma’lumotlar berib borishga, ularni bartaraf etish bo‘yicha choralar ko‘rishga majbur bo‘ladi.

Yettinchidan, Konstitutsiya loyihasida 18 milliondan ortiq yoshlarimiz masalalariga ham e’tibor berilib, ularning ta’lim olishi, ijtimoiy va tibbiy himoyasi, uy-joyli bo‘lishi, bandligi uchun shart-sharoitlar yaratish – davlatning konstitutsiyaviy majburiyati ekanligi belgilanmoqda. E’tibor qiling! Bosh qomusimizda yoshlar uchun alohida bob ajratilmoqda.

Ota-onalarning o‘z farzandlarini voyaga yetguniga qadar nafaqat boqish va tarbiyalash, balki ularning ta’lim olishi, sog‘lom, to‘laqonli

va har tomonlama kamol topishi uchun ham g‘amxo‘rlik qilishi belgilanmoqda.

Shuningdek, yoshlarni himoya qilish, ularning huquqlarini amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish davlatning majburiyati sifatida belgilanmoqda. Bu esa yosh avlod hayotini yaxshilash, ular orzu-intilishlarini ro‘yobga chiqarish va hayotda o‘z o‘rinlarini topishlari uchun ulkan imkoniyat yaratadi.

Sakkizinchidan, ochiqlik siyosatini davom ettirish, faol fuqarolik jamiyatini shakllantirish va jamoatchilik nazorati institutini yanada rivojlantirishga qaratilgan normalar kiritilmoqda. Xususan:

• milliy qonunchiligimizda birinchi marotaba fuqarolik jamiyati institutlarining tarkibi ochib berilmoqda hamda ular fuqarolik jamiyatining asosini tashkil etishi mustahkamlanmoqda;
• davlat budjetini shakllantirish va uni ijro etish ustidan fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan jamoatchilik nazorati olib borilishi haqida yangi modda kiritilmoqda.

Davlat ommaviy axborot vositalari faoliyatining erkinligini kafolatlashi, shuningdek ommaviy axborot vositalari faoliyatiga to‘sqinlik qilish yoki aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘lishi mustahkamlanmoqda. Albatta, ommaviy axborot vositalari yanada faol bo‘lishi uchun ularga keng imkoniyatlar va kuchli himoya kerak. Konstitutsiyamizga kiritilayotgan ushbu norma mamlakatimizda so‘z va axborot erkinligi yanada yuksalishiga, jamiyatda ochiqlik va oshkoralik muhitini mustahkamlashga xizmat qiladi.

Qolaversa, hukumatning asosiy vakolatlaridan biri sifatida “ijro hokimiyati organlarining ishida ochiqlik va shaffoflikni, qonuniylik va samaradorlikni ta’minlash, ularning faoliyatidagi korrupsiya ko‘rinishlariga qarshi kurashish, davlat xizmatlarining sifatini va ochiqligini oshirish choralarini ko‘rish” belgilanmoqda.

Fuqarolarga, ularning soni yuz ming nafardan kam bo‘lmasa, qonunchilikka oid takliflarini Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga qonunchilik tashabbusi tartibida kiritish huquqi berilmoqda. Bosh Qomusimizga bunday qoidaning kiritilishi davlat ishlarini boshqarishda fuqarolarning ishtirokini kengaytiradi. Islohotlarning tashabbuskori sifatida insonlar o‘zlarining kelajagi, orzu-maqsadlarini ro‘yobga chiqarish uchun muhim qarorlar qabul qilishda, jamiyatdagi muammolarni o‘z vaqtida hal etishda to‘g‘ridan to‘g‘ri ishtirok etishlari uchun sharoit yaratiladi.

To‘qqizinchidan, milliy iqtisodiyot va tadbirkorlikni rivojlantirish, mamlakatda investitsiyaviy muhitni yaxshilash hamda mulk himoyasini yanada kuchaytirishga qaratilgan normalar kiritilmoqda. Jumladan:

• nafaqat bank omonatlari, balki bank amaliyotlari va hisobvaraqlarning ham sir tutilishi kafolatlanmoqda;
• soliq va yig‘imlar adolatli bo‘lishi va fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirishiga to‘sqinlik qilmasligi o‘rnatilmoqda;
• davlat bozor munosabatlarini rivojlantirish, halol raqobat uchun shart-sharoit yaratishi mustahkamlanmoqda;

E’tibor bering. Tadbirkorlar qonunchilikka muvofiq har qanday faoliyatni amalga oshirishga haqli ekanliklari kafolatlanmoqda. Konstitutsiyamizga mazkur qoidaning kiritilishi erkin bozor iqtisodiyotining eng muhim talabini o‘zida ifoda etib, “qonunda taqiqlanmagan har qanday faoliyatga ruxsat beriladi” degan tamoyilga asoslanadi.

O‘ninchidan, odil sudlovga erishish darajasini oshirish va sudyalar mustaqilligini ta’minlashga qaratilgan qoidalar kiritilmoqda. Jumladan:

• hech qaysi boshqa organ yoki shaxs sud hokimiyatining vakolatini o‘zlashtira olmasligini inobatga olib, “odil sudlov faqat sud tomonidan amalga oshirilishi” konstitutsiyaviy mustahkamlanmoqda;
• sudyaning boshqa organlar va shaxslardan xoli bo‘lishini ta’minlash maqsadida sudyalar muayyan ishlar bo‘yicha hisobdor bo‘lmasligi qat’iy o‘rnatilmoqda. Bundan tashqari, sudning qayta tashkil etilishi yoki tugatilishi sudyani lavozimidan ozod etish uchun asos bo‘lmasligi belgilanmoqda;
• sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini ta’minlash maqsadida sudlar faoliyatini moliyalashtirish faqat davlat budjetidan amalga oshirilishini kafolatlovchi yangi modda kiritilmoqda.