“Energetikadagi muammolar hal bo‘lishi uchun sohani xususiylashtirish, tarifni bozor belgilashi kerak” – ekspertlar

— Turkiyada yashovchi hamyurtlarimiz ushbu mamlakatda energoresurslar qimmat, lekin barqarorligini ta’kidlaydi. Ya’ni odamlar qor yoki yomg‘ir ko‘p yog‘gan paytlarda svet o‘chib qolishi, gaz bosimi tushib kelishini o‘ylashmaydi. Aksariyat ekspertlar O‘zbekistonda ham xuddi shu narsa joriy etilishi mumkinligi, buning uchun soha xususiylashtirilishi kerakligini ta’kidlab keladi. O‘zbekiston hukumati ham shuning harakatida.

O‘tgan yili 1 iyuldan elektr va gaz bo‘yicha tabaqalashtirilgan tariflarga o‘tilishi e’lon qilingan, biroq jamoatchilik noroziligidan cho‘chigan hukumat oxirigacha turib berolmay bu islohotni noma’lum muddatga kechiktirgandi.

Nima deb o‘ylaysiz, energoresurslar tarifi ikki baravar oshirilsa va iste’molchilar uchun ijtimoiy norma belgilab berilgandi, normadan ko‘proq ishlatganlar qimmatroq to‘lasa, tizimdagi muammolar hal bo‘ladimi? Yoki sohadagi korrupsiya, o‘g‘rilik, hisob-kitoblarda shaffoflikning yo‘qligi fonida bu islohot ham natija bermaydimi?

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

Umid Mamadaminov, Stantop Energy MChJ rahbari:

— Tarif masalasini Moliya vazirligi qo‘yadi. Davlatga elektr tannarxni aslidan kamaytirgan holatda xalqqa sotadi. Lekin bu narsani doimiy ushlab turib bo‘lmaydi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tib borganimiz sari, narx ham ko‘tarilib boshlaydi. Bu sohada xususiy kompaniyalar ham ko‘paymoqda, o‘z-o‘zidan bozor muhiti paydo bo‘ladi.

Bozor muhitida esa biz xohlasak-xohlamasak o‘sha tizimga o‘tamiz. Bu narsa masalaning ko‘p qismini hal qiladi. Ishlab chiqaruvchi korxona o‘z xarajatlarini qoplab, foyda qilgach, albatta, ishlab chiqarishni oshiradi, sifatni yaxshilaydi. Bu holatda hududiy tarmoqlarda ham infratuzilma yangilanib boradi.

— Davlat monopoliyasi bilan bu tizim amalga oshadimi? Bunga qanday qaraysiz?

— Buni xususiylashtirish kerak deb o‘ylayman. Lekin yetkazib berish va tarqatish qismini xususiylashtirish unchalik to‘g‘ri bo‘lmaydi. Chunki bozor muhitiga o‘tgach, bu qismlar asosiy struktura bo‘lib qoladi, shuning uchun xususiylashtirish to‘g‘ri emas.

Ammo hozirgi infrastrukturamiz bunga javob bermaydi, barchamiz bilamiz. Chunki eskirgan. Muammolarga eng asosiy sabablardan biri ham shu – eskirgani.

Sarvar Qurbonov, SKB Energy Company  MChJ QK rahbari:

— Davlat hammaga bir xilda limitni belgilashi kerak. Energiya tejashda biz uy qurilishi, joylashishi, derazalardan quyosh nuri tushishi, havo aylanishigacha hisobga olishimiz kerak. Albatta, foyda beradi bular. Aytganimdek, limit qo‘yilsa, aholi o‘sha limit darajasiga tushish uchun tejash choralarini ko‘radi.

Hozirgi elektr o‘chish paytida xalq elektr tarmoqlaridagi pastdagi bajaruvchi xodimlarni yomon ko‘rib yotibdi. Ularni emas, yuqorida turgan, korrupsiya qilayotgan, o‘zini oqlayotgan odamlarni yomon ko‘rish kerak.

Baxtiyor G‘oziyev, ABREST Energy Engineering MChJ tijorat direktori:

— Limit haqida gap ketyapti. Men Hindiston tajribasini o‘rganganman bu borada. Aholisi, ishlab chiqarishi, sanoati katta bo‘lgan Hindiston qanday qilib energiya tizimini barqarorlashtirgan, degan savol qiziqtirgan. Va borib shu narsaga guvoh bo‘lganmanki, ular aholiga ham, yuridik tashkilotlarga ham — hammasiga limit qo‘ygan. Qaysidir toifaga limitdan ko‘p elektr berilmaydi deyilgan, yana qaysidirlariga bir necha barobar qimmatroq ta’rifda pul to‘lashi belgilangan.

Korxonalarni, tashkilotlarni ko‘rdim, ular limitdan oshgan elektrni o‘zlari ishlab chiqarishga sharoit yaratgan. Umuman, barcha imkoniyatdan foydalanishgan. O‘z-o‘zidan bular mamlakatning umumiy elektr tarmoqlariga yengillik bergan va barqaror energetika ta’minotini yo‘lga qo‘ygan.

Bizda ham imkoniyatlar bor. Masalan, O‘zbekistonda ham 500 KVtgacha bo‘lgan gidro elektrostansiyalar qurishga ruxsat berilgan. Deylik, ishlab chiqaruvchilar kichik kanal va ariqlarga o‘rnatishi mumkin. Bunga esa tariflar oshirilishi majburlaydi, albatta.

Aholidagi norozilik kayfiyatiga sabab bo‘layotgan omillardan biri so‘nggi yillarda O‘zbekiston energetika sohasiga juda katta sarmoyalar olgan, qarzlar olgan. Lekin energetika tizimimiz qisman yaxshilangan, to‘liq emas. Olingan pullar energiya tizimiga borgan, lekin maqsadli sarflanganmi — shunisi muhim.

Bizdagi Askue tizimi uncha-muncha rivojlangan davlatda yo‘q. Biz bu tizimga juda katta pul sarfladik. Lekin o‘sha 5-6 yil ilgari shu tizim joriy etilganda, undanam aktualroq masalalar bor edi, balki, degan savol mavjud. Yana masalan, yuqori kuchlanishli post stansiyalarni modernizatsiya qilish loyihasi bor. Bunga Jahon banki juda katta pul ajratgan. Shu loyiha doirasida bitta stansiyaga bir yili transformator o‘rnatilgan, yana bir yili boshqa narsa. O‘sha har yili loyiha qilingan bu uchun. Shu narsani aqlli menejment bilan, deylik, birdaniga 22 ta post stansiyaning bir qismini emas, 3-4 tasini kompleks tarzda qilish mumkin edi. Har bitta ta’mirlash paytida qo‘shimcha xarajatlar yuzaga kelgan.

Masalan, chet elda shunday masalalar muhokamasida nodavlat tashkilotlar ham qatnashib, o‘z xulosalarini, tavsiyalarini beradi. Bizda xam shunday tizim yo‘lga qo‘yish kerak, deb o‘ylayman.

Sarvar Qurbonov:

— Bir necha yil oldin aholiga energiyani sotish tizimida xususiylashtirish bo‘lgan. Bir tanishim xususiylashtirib ishlatgan tizimni. Lekin endi foyda kela boshlagan, tizim yaxshilangan paytda davlat yana qaytarib olgan.

— Hozirgi holatda to‘lanayotgan 295 so‘m yoki 385 so‘mning tannarxidagi sarflanayotgan narsalar nimalar? Nega buni vazirlik ochiqlamaydi?

Umid Mamadaminov:

— Sarflanayotgan xarajatlar, operatsion tizimdagi sarflar ham aniq. Bemalol chiqarib bersa bo‘ladi. Lekin nima uchun bunday bo‘layotganini bilmadim.

Baxtiyor G‘oziyev:

— Tannarxni hisoblab chiqish uchun elektr energiya ishlab chiqarish jarayonidan to bizning xonadonga yetib kelguncha bo‘lgan jarayondagi xarajatlar hisoblanishi kerak. Lekin bu murakkab. Chunki bizda turli xil elektr energiya ishlab chiqaruvchilar bor. Masalan, ko‘mirda ishlaydigan stansiya, gazda ishlaydigan, elektr stansiya, quyosh elektrostansiya, shamol elektrostansiyalari bor bizda. Bularning barchasi har xil sarf va tizimda ishlaydi. Deylik, quyosh elektrostansiyalaridan kelayotgan elektr kunning bir qismida kamayadi yoki to‘xtaydi, shu jarayonda boshqa elektrostansiyalar uning o‘rnini to‘ldiradi. Shuning uchun ham hisoblashda murakkablik kelib chiqadi.

Lekin ishlab chiqarish tarifi, uzatish va boshqarish tarifi va taqsimlash tariflari bor. Ushbu alohida tariflarni qo‘shib chiqadigan bo‘lsak, tannarxni chiqarsak bo‘ladi. Menimcha, ochiqlanmayotganining sabablaridan biri gazda ishlaydigan elektrostansiyalar foydali ish koeffitsiyenti juda past, gazni samarasiz ishlatadi va ularga davlat gazni juda arzon beradi. Shu narsani ochiq ko‘rsatish qiyindir, balki.

— Barchamiz bilamiz, energetika tizimidagi texnika-qurilmalar eskirib bo‘lgan, modernizatsiya qilinishi kerak. Buning uchun esa tariflar oshirilishi, bozor munosabatlari sohaga kiritilishi kerak. Deylik, tariflar oshiriladigan bo‘lsa, xalq hamma narsa shaffof bo‘lishini xohlaydi, albatta. Keyin, o‘sha oshirilgan tariflardagi qancha mablag‘ ishlab chiqarishga, qanchasi soha modernizatsiyasiga ketadi? Shu narsalar ochiqlanishiga qo‘shilasizmi?

Umid Mamadaminov:

— Biz bir narsani tushunishimiz kerak: tarifni oshirgan bilan, o‘sha summa bizning infrastrukturamizni yangilab beradi deyish xato. Birinchi o‘rinda davlat tomonidan yoki sarmoya qilinayotgan mablag‘larni, loyihalarni to‘g‘ri tashkillashtirishimiz kerak.

Masalan, biz milliy elektr tarmoqlari bilan bir loyiha qildik. Lekin to‘liq ma’lumot olishimiz qiyin bo‘ldi. Loyiha qilinayotganda, maxsus dasturlarga kiritiladi ma’lumotlar va dastur chiqarib beradi qayerga post stansiyalar qurish kerak, qancha kuchlanish... Lekin to‘g‘ri ma’lumot kiritilmasa, o‘sha dastur ham noto‘g‘ri tahlil chiqaradi. Demoqchimanki, tariflarni ko‘tarish infratuzilmani birdan yaxshilamaydi, bosqichma-bosqich bo‘ladi bu narsalar. Lekin tarifni ko‘tarish tizimning to‘g‘ri yo‘ldan ketishiga sabab bo‘ladi.

Baxtiyor G‘oziyev:

— Iste’molchi sifatida yondashib, qo‘shimcha qilmoqchiman. Chet elda elektr energiya bilan ta’minlovchi kompaniyalar reytingi tushib ketmasligi uchun o‘zining sarf-xarajatlarini ochiqlab qo‘yadi iste’molchilarga.

Menga ham, umuman, barchamizga o‘zimiz foydalanayotgan hududiy elektr tarmoqlari kompaniyasi pullarini nimalarga sarflayotgani qiziq. Keyin, xususiylashtirishning yana bir yaxshi tomoni bor: sarflanayotgan pul faqatgina o‘sha hudud uchun sarflanadi. Hozir esa bir hududdan tushayotgan summa boshqa joydagi kamchilikni to‘g‘rilash uchun sarflanishi mumkin.

Yuqorida aytilgan ma’lumotlar ochiqlanishi uchun xususiylashtirish kerak, menimcha.

Sarvar Qurbonov:

— Tariflarni birdan ko‘tarishga men ham qarshiman. Tarifni ko‘tarishdan oldin aholining energiya tejamkorlik madaniyatini oshirib olish kerak. Bosqichma-bosqich amalga oshirsa, xalq tayyorlanib boradi, tushuncha shakllanadi. Xalqimiz energiya tejamkorlik madaniyatini o‘zida shakllantirishi va kunlik energiya tarifini ham rejali tarzda amalga oshirishi kerak.

Jamshid Niyozov suhbatlashdi.
Tasvirchi: Mirvohid Mirrahimov
Montaj ustasi: Abduqodir To‘lqinov