1948 yilda tashkil etilgan Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) koronavirus epidemiyasi sabab o‘z tarixining eng og‘ir davrini boshdan kechirmoqda.
Sog‘liqni saqlash bo‘yicha xalqaro tadqiqotlar o‘tkazadigan mazkur tashkilot dunyoning qariyb 7,7 milliard aholisi tibbiyot tizimida ishonadigan yagona xalqaro platformadir.
Butun dunyoni qamrab olgan pandemiya qo‘rquvi aybdorni topishga undayotgani sabab nigohlar JSST va virus paydo bo‘lgan davlat – Xitoyga qadalgan. Boshqacha aytganda, Ikkinchi jahon urushidan keyingi eng katta inqirozni keltirib chiqargan Covid-19 pandemiyasi JSSTni tanqidlar nishoniga aylantirdi.
Tashkilot Xitoyning aybini yashirish, u bilan til biriktirish, global favqulodda vaziyat va pandemiyani e'lon qilishda kechikish, mamlakatlarga bir necha bor «Xitoy bilan chegaralaringizni yopmang», deya epidemiyaning global miqyosda tez tarqalishiga sabab bo‘lish kabi bir qator ayblar bilan ayblanmoqda.
AQSh prezidenti Donald Tramp so‘nggi paytlarda JSST, shuningdek, Xitoyni tez-tez tanqid qilmoqda. U ayblash bilangina cheklanib qolmay, mamlakatning tashkilotga beradigan mablag‘ini to‘xtatib turishga ham buyruq berdi.
Gebreisus ushbu lavozimga 4 yil avval kelgandi
1948 yil 7 aprelda tashkil etilgan JSSTning shtab-kvartirasi Jyenevada (Shveytsariya) joylashgan bo‘lib, u butun dunyo bo‘ylab 150 vakolatxona va 7000ga yaqin xodimga ega.
JSST bosh direktori Tedros Adhanom Gebreisus 2017 yil 23 mayda 5 yil muddatga saylangan, o‘sha yilning 1 iyul kuni rasman o‘z lavozimiga kirishgandi.
Gebreisus britaniyalik raqibi Devid Nabarroni katta farq bilan ortda qoldirib, saylovda g‘olib chiqqanda BMTning Jyenevadagi vakolatxonasi katta shodiyonalarga guvoh bo‘lgandi.
Gebreisus JSSTdagi faoliyatidan oldin 2005-2012 yillarda Efiopiya Sog‘liqni saqlash vaziri, 2012-2016 yillarda ushbu mamlakat Tashqi ishlar vaziri lavozimlarida faoliyat olib borgan.
AQShning JSST budjetiga qo‘shgan hissasi qancha?
JSST 194ta a'zo mamlakat va ko‘ngilli tashkilotlar bilan ish ko‘radi. Uning budjeti ikki qism: soliq badallari va ixtiyoriy badallardan iborat.
A'zo davlatlar o‘z aholisi soni va iqtisodiy imkoniyatidan kelib chiqqan holda yillik badal to‘laydi. Ushbu to‘lovlar tashkilot budjetining qariyb 17 foizini tashkil qiladi.
Tashkilotning 2 yillik, ya'ni 2020-2021 yillar uchun mo‘ljallangan budjeti o‘tgan yilgiga nisbatan 9 foizga o‘sib, taxminan 4,5 milliard dollarga yetdi.
AQSh JSST yillik budjetining qariyb 14,67 foizini moliyalashtiradi va uning bir yillik umumiy yordami 412 million dollarni tashkil etadi. Shundan 300 million dollari ixtiyoriy badaldir.
JSSTning birinchi raqamli moliyachisi Bill Geyts bo‘lishi mumkin
Tashkilotning eng yirik moliyachisi bo‘lgan AQSh 2019 yil oxirida 2018-2019 yil budjet uchun 800 million dollardan ko‘proq mablag‘ ajratdi. AQShdan keyingi o‘rinlarda Bill va Melinda Geyts jamg‘armasi, shuningdek, Angliya va Germaniya davlatlari turadi.
Xitoy esa jami 43 million dollar to‘laydi va bu davlat 0,21 foizlik ulush bilan homiylar orasida 49-o‘rinda. Qolaversa, ushbu mablag‘ning qariyb 38 million dollari majburiy badaldir.
Agar AQSh moliyaviy yordamni to‘xtatsa, Bill Geyts JSSTning birinchi raqamli moliyachisiga aylanishi mumkin.
JSST Trampni Covid-19’ni «siyosiylashtirganlikda» ayblamoqda
JSST bosh direktori Gebreisus Trampning «og‘ir» va «adoqsiz» ayblovlariga qarshi «mo‘'tadil» va «ehtiyotkor» munosabatda bo‘lmoqda. U Trampning da'volariga aniq javob qaytarish o‘rniga pandemiyani siyosiylashtirmaslik kerakligini ta'kidlamoqda.
Xo‘sh, Tramp ayblovlarda haqlimi?
JSST nafaqat AQSh, balki Yaponiya, Tayvan kabi dunyoning ko‘plab mamlakatlari tomonidan epidemiyaga qarshi kech va bir-biriga zid qarorlar qabul qilishda ayblanmoqda.
Bu masalada kim haq ekanini bilish uchun ortda qolgan kunlar birma-bir sarhisob qilinishi lozim. 2019 yilning 1 dekabrida Xitoyning Uhan shahrida yuzaga kelgan vaziyatdan so‘ng JSST quyidagicha ish olib bordi:
14 yanvar: JSSTning tvitter akkauntida xitoylik rasmiylarga asoslangan holda Covid-19 odamdan odamga yuqishi haqida aniq dalillar yo‘qligi aytildi.
20 yanvar: Tashkilot virus hayvonlardan odamlarga yuqqani, shuningdek, yaqin aloqa paytida odamdan odamga ham yuqishi mumkinligini ma'lum qildi.
21 yanvar: Xitoyda vafot etganlar soni 6 nafarga yetdi. Xitoy Tashqi ishlar vazirligi matbuot kotibi Ging Shuang ushbu virus paydo bo‘lgani haqida JSST va tashkilotga a'zo davlatlar xabardor qilinganini ta'kidladi.
23 yanvar: JSST bosh direktori Gebreisus Xitoyda tez tarqala boshlagan virus bilan bog‘liq «xalqaro sog‘liqni saqlash favqulodda holati»ni e'lon qilishga hali erta ekani va dalillar yetarli emasligini aytdi.
24 yanvar: Gebreisus Xitoy tashqi ishlar vaziri Vang Yi bilan Pekinda bo‘lib o‘tgan uchrashuvdan keyin Xitoy hukumati tomonidan ko‘rilgan choralarni yuqori baholab, «JSST Xitoy ehtiyoj tuyuvchi narsalarni yetkazib berishga tayyorligi, tashkilot Xitoy hukumatining epidemiyaga qarshi kurashishdagi qobiliyatiga to‘liq ishonishi»ni ma'lum qildi.
29 yanvar: Gebreisus Xitoyga tashrifidan so‘ng bu yerda 6 ming 65 holat aniqlangani, 132 kishi halok bo‘lgani, pandemiyaning tarqalish ehtimoli juda yuqori ekanini ma'lum qildi hamda davlatlarni ogohlikka chaqirdi.
30 yanvar: JSST Covid-19 tarqalishi bilan bog‘liq «xalqaro sog‘liqni saqlash favqulodda holati»ni e'lon qildi. Gebreisus «asosiy masala Xitoy emas, balki boshqa mamlakatlarda sodir bo‘layotgan hodisalardir», deb Xitoy bilan savdo faoliyati va sayohatlarni cheklash to‘g‘risida qaror qabul qilish uchun hech qanday sabab yo‘qligini ta'kidladi. Gebreisus Xitoyni maqtar ekan, favqulodda holat Chinga nisbatan ishonchsizlik ko‘rinishi emasligini bildirdi va mamlakatning virusga qarshi kurashini kutilganidanda a'lo, deb baholadi.
31 yanvar: JSST global favqulodda holat e'lon qilinganiga qaramay, «Xitoy bilan chegaralaringizni yopmang», dedi. JSST matbuot kotibi Kristian Lindmayyerning «Davlatlar Xitoy bilan rasmiy chegaralarni ochishlari uchun katta sabablar bor. Tashkilot Xitoyga sayohat va savdo cheklovlari joriy qilinishini tavsiya etmasligini takrorlaydi», dedi
3 fevral: Gebreisus Xitoyga qarshi savdo va sayohat cheklovlariga qarshi ekanini yana bir bor ta'kidladi.
11 fevral: JSST Xitoyda paydo bo‘lgan koronavirusning yangi turi «Covid-19» deb nomlanganini e'lon qildi.
22 fevral: Gebreisus Covid-19 epidemiyasiga qarshi yanada samarali kurashish uchun xalqaro hamjamiyatdan 675 million dollar yordam so‘radi.
26 fevral: JSST bosh direktori Covid-19 holatlari Italiya, Eron va Janubiy Koreyada to‘satdan ko‘payishidan qattiq tashvishda ekanini bildirsada, Covid-19’ga nisbatan «epidemiya» so‘zini ishlatishga qarshi ekanini bildirdi.
27 fevral: Gebreisus so‘nggi kunlarda Xitoydan tashqari ba'zi mamlakatlarda Covid-19 holatlari paydo bo‘lishi bilan virus «ma'lum bir nuqtaga yetgani»ni ochiqladi.
28 fevral: JSST Covid-19 uchun global xavf darajasini «yuqori»dan «juda yuqori»ga ko‘tardi.
2 mart: Gebreisus Covid-19 Xitoydan tashqarida tez tarqalib, dunyoni «noma'lum maydon»ga aylantirganini ta'kidladi.
6 mart: Gebreisus kasallikka chalinish holatlarining umumiy soni 100 mingga yetganini ma'lum qildi. «Covid-19 holatlari ko‘payishi munosabati bilan biz barcha mamlakatlarga cheklovlarni birinchi o‘ringa qo‘yishni maslahat beramiz», dedi u.
9 mart: Gebreisus Covid-19 ko‘plab mamlakatlarga tarqalgani, pandemiya xavfi haqiqatga juda yaqinligini bildirdi.
11 mart: JSST epidemiyani global pandemiya deb e'lon qildi.
12 mart: Gebreisus Covid-19’ni «boshqarish mumkin bo‘lgan pandemiya» deb atadi.
13 mart: Tashkilot Yevropa Covid-19 epidemiyasining markaziga aylanganini ma'lum qildi.
18 mart: Gebreisus sport tadbirlari, konsertlar va boshqa katta yig‘ilishlarni bekor qilish kabi jismoniy choralar Covid-19 tarqalishini sekinlashtirishi mumkinligini ta'kidladi.
20 mart: Gebreisus tibbiy asbob-uskunalar yetkazib berishga rozi bo‘lgan ba'zi Xitoy kompaniyalari bilan bog‘langanini ma'lum qildi.
24 mart: JSST vakili Margaret Harris epidemiyaning yangi markazi AQSh bo‘lishi mumkinligini aytdi.
27 mart: Gebreisus Covid-19 vaksinasini yaratish uchun kamida 12-18 oy kutish kerakligini ma'lum qildi.
31 mart: BMT Bosh kotibi Antoniu Guterrish koronavirus tufayli dunyo Ikkinchi jahon urushidan keyingi eng og‘ir inqirozga yuz tutayotganini aytdi.
1 aprel: «Dunyo hech qachon bunday pandemiyaga duch kelmagan. Noma'lum va xavfli virus. Men kasallikning tez sur'atlar bilan ko‘payishi va butun dunyoga tarqalishidan xavotirdaman», dedi Gebreisus.
8 aprel: Gebreisus Tramp tomonidan Covid-19 epidemiyasiga qarshi kurashda muvaffaqiyatsizlikka uchraganlikda ayblandi. Keyin u Trampni anonim tarzda nishonga oldi: «Bu virusni siyosiylashtirmang. Agar siz ko‘proq jasadlarni ko‘rishni istasangiz, siyosatdan foydalanishni davom ettirishingiz mumkin». U Covid-19’ni siyosiylashtirish o‘rniga rahbarlar uchun o‘zlarini isbotlash mumkin bo‘lgan boshqa muammolar ham mavjudligini ta'kidladi.
13 aprel: Trampning JSSTga AQSh tomonidan beriladigan mablag‘larni to‘xtatib qo‘yishi haqidagi xabarlardan so‘ng Gebreisus JSSTga beriladigan mablag‘lar to‘xtatib qo‘yilmasligiga umid bildirdi. «Bizning Tramp bilan munosabatlarimiz juda yaxshi va bundan keyin shunday bo‘lib qoladi», dedi u.
15 aprel: AQSh JSST uchun uzoq va saxovatli do‘st ekanligini ta'kidlagan Gebreisus Trampning JSSTga beriladigan mablag‘ni to‘xtatish to‘g‘risidagi qarorini amerikaliklar afsus bilan qarshi olganini ta'kidladi.
17 aprel: JSST vakili Harris Trampning ayblovlariga javob berishdan qochgan holda «AQSh biz uchun har doim ajoyib sherik bo‘lgan», dedi.
Mutaxassislar qanday fikrda?
Yuqorida keltirilgan xronologik ma'lumotlardan JSSTga qarshi bildirilayotgan keskin tanqid va ayblovlarda yetarlicha asos borligini anglash mumkin.
Xalqaro pandemiya mutaxassislarining ta'kidlashicha, 30 yanvar kuni Covid-19 tufayli «global favqulodda holat» e'lon qilingan payt JSST Xitoyga «Tashqi dunyo uchun chegaralaringizni yoping» deganda edi, dunyo bugun global epidemiya havfi ostida qolmagan bo‘lardi.
Endilikda tashkilot butun dunyoning ishonchini qozonish uchun pandemiya davrida o‘zini ko‘rsatishi, vaksina tadqiqotlarini tezlashtirishi, dunyo normal hayotga qaytgach esa yangi islohotlar jarayoniga kirishi lozim.
