Келишув икки томон ҳукумати учун ҳам фойдали эмас. Россия Қирғизистон ва Тожикистонни яраштира оладими?

Остонадаги саммит доирасида Тожикистон ва Қирғизистон ўртасида Россия воситачилигида музокаралар ўтказилди. Бу икки давлат чегарасида бир неча йилдан бери тўқнашувлар юз бериб келади, бироқ уларнинг сўнггиси олдингиларидан анча жиддий бўлди. Тобора ўз таъсирини йўқотиб бораётган Россия бу икки давлатни яраштира оладими?

Сўнгги қарама-қаршилик жиддий сабабсиз бошланди ва тезда катта тўқнашувга айланди

«Улар олдин чегара низолари бошланишига қуйидаги сабабларни кўрсатар эди: машина баҳсли ҳудуддан ўтди ва унга тош отишди ёки кимдир аниқланмаган чегара ҳудудида қурилиш бошлади каби. Ҳозир эса бундай сабаблар айтилмади», — дейди Марказий Осиё бўйича мутахассис, сиёсатшунос Аркадий Дубнов.

Тўқнашув 14 сентябр куни Қирғизистондаги Тожикистонга қарашли Ворух анклави атрофида бошланди. Томонлар доимгидек вазият кескинлашувида бир-бирини айблади. Тожикистон расмийларининг айтишича, қирғиз томони «ҳеч қандай асоссиз» уларга қарши ўт очган, қирғизлар иддао қилишича эса, тожиклар баҳсли ҳудудга жойлашиб, уларга қарши провокация уюштирган.

Ҳар икки давлат президенти — ​​Имомали Раҳмон ва Садир Жапаров ўша пайтда Самарқандда бўлиб ўтаётган Шанҳай ҳамкорлик ташкилоти (ШҲТ) саммитида эди.

Икки кундан сўнг, икки томон ҳам илгари камдан кам қўлланган оғир ҳарбий техникалар: танклар, миномётлар, артиллерия ва дронлардан фойдаланаётгани маълум бўлди. Тожикистон ҳарбийлари Қирғизистоннинг Боткен вилоятининг маъмурий маркази бўлган Боткен шаҳрини илк марта ўққа тутди.

Ўт очишни тўхтатиш бўйича келишувлар бир неча бор бузилди ва якуний келишувга фақатгина 19 сентябр кунига келиб эришилди. Бир неча кундан сўнг икки томон тез-тез тўқнашувлар содир бўладиган тўртта чегара постини олиб ташлашга келишиб олди.

10 октябр куни Қирғизистон делегацияси чегарани белгилаш бўйича музокаралар ўтказиш учун Душанбега борди.

Сентябрдаги тўқнашув энг қонли чегара можароси бўлди

Ҳалок бўлганларнинг сони аниқ эмас, бироқ камида юз нафардан ортиқ киши қурбон бўлгани маълум. Охирги марта, сентябр ойи охирида Қирғизистон ҳукумати 63 киши, Тожикистон расмийлари – 40 дан ортиқ одам ҳалок бўлгани ҳақида хабар берган. Айрим маълумотларга кўра эса, Тожикистон томондан 74 киши ҳалок бўлган. Ҳар икки томондан умумий 300 дан ортиқ одам яраланган.

Бунгача икки давлат тарихидаги энг йирик тўқнашув бўлиб турган 2021 йилнинг апрел ойидаги қарама-қаршиликларда 55 киши ҳалок бўлган эди.

Охирги тўқнашув мамлакатнинг бошқа қисмига кўчирилганлар сони билан ҳам ажралиб туради: деярли 140 минг қирғизистонлик ўз уйларини тарк этишга мажбур бўлди (олдинги кескинликда 33 минг киши эвакуация қилинганди). Қирғизистоннинг Оқ-Сай ва Қапчиғай қишлоқлари энг кўп зарар кўрди, у ердаги деярли барча турар жой бинолари вайрон бўлган. Қирғизистон ҳукумат комиссияси дастлабки зарарни 1,5 миллиард сўм (18,4 миллион доллар) дея баҳолади ва бу рақам ҳали якуний эмас.

Тожикистон томони эвакуация қилинганлар сонини очиқламади, фақат ёниб кетган уйлар, вайрон қилинган мактаблар ва масжидга қилинган ҳужумлар ҳақида хабар берди.

Қирғизистон Фавқулодда вазиятлар вазирлиги маълумотларига қараганда, 11 октябр ҳолатига кўра, 6 мингдан ортиқ одам ҳали ҳам ўз уйига қайтмаганди.

«Менинг қариндошларим ва синфдошларимнинг уйлари ёниб кетди. Уларнинг мол-мулки талон-тарож қилинди. Дўконлар ҳам таланди ва ёқиб юборилди», – дейди 30 ёшли қирғизистонлик Аида. У ота-онасини чегарадаги Арка қишлоғидан Бишкекка кўчирди ва яқинлари яна қишлоққа қайтишини хоҳламайди.

«Биз энди тинч ҳаётга ишонмаймиз. Улар (ҳокимиятдагилар) аввал ҳам тинчликка эришилганини айтишган эди. Биз ишондик, ота-оналаримизни у ерга қайтариб юбордик ва яна шу ҳолат такрорланди», – дейди у.

Қирғизистон ва Тожикистоннинг бир-бирга қўшни Боткен ва Сўғд вилоятлари аҳолининг минтақани тарк этишидан қийналмоқда. Бу икки вилоят иқтисодий жиҳатдан қашшоқ, ишсизлик даражаси юқори ҳудудлардир. Чегарадаги келишмовчиликлар маҳаллий аҳолини ўзларининг кичик ватанларида барқарорлик ва келажакка умид қилиш имконидан маҳрум қилмоқда.

Қирғиз-тожик чегараларини делимитация ва демаркация қилиш жараёни 2002 йилда бошланган. Йигирма йил давомида республикалар умумий чегаранинг атиги 68 фоизини аниқлаштиришга муваффақ бўлди, ҳозирда 308 км ва 70 та чегара участкалари мунозарали бўлиб қолмоқда. Бу ҳудудларда ҳар икки томон учун муҳим инфратузилма объектлари, сув ҳавзалари, йўллар, экин майдонлари ва яйловлар мавжуд бўлиб, улар устида тез-тез тортишувлар келиб чиқади.

Агар илгари бу можаролар асосан маиший характерга эга бўлиб, тезда тўхтатилган бўлса, кейинги йилларда улар тобора қуролли тўқнашувларга айланиб бормоқда.

Тожикистон илк бор Қирғизистонга ҳудудий даъволарини ошкора эълон қилди

Тожикистон Ташқи ишлар вазири Сирожиддин Мухриддин БМТ Бош Ассамблеяси минбаридан илк бор ўз давлатининг Қирғизистонга нисбатан ҳудудий даъволари тафсилотларини ошкор қилди, бунга қадар чегара низолари масалалари ёпиқ эшиклар ортида ўтказилар эди. Унинг сўзларига кўра, гап Қирғизистон томонидан «1950-йиллардан буён ўзбошимчалик билан эгаллаб олинган» тахминан 2110 квадрат километрдан ортиқ ҳудуд ҳақида бормоқда.

Тожикистон ТИВ раҳбари даъво қилган ҳудудларнинг катта қисмида аслида қирғизлар яшайди. Аҳоли яшаш манзиллари мавжудлиги ҳудудий низоларнинг асосий омилларидан биридир. Ҳудудларда ҳеч ким яшамаса, келишиш осонроқ.

Тадқиқотчиларнинг қайд этишича, маҳаллий аҳолини минтақадан қочишга мажбур қилиш тўқнашув мақсадларидан бири бўлган бўлиши мумкин.

Бишкекда Тожикистон баёноти тушунмовчиликларга олиб келди. Садир Жапаров Қирғизистон музокаралар учун очиқлиги, бироқ ўз ерларининг бир сантиметрини ҳам бермоқчи эмаслигини айтди.

«Боткен вилояти бор-йўғи 17 минг квадрат километр майдонга эга, унинг 90 фоизи тоғлардан иборат. Вилоятдаги текислик уч минг квадрат километрдан камроқ, ва улар (тожикистонликлар) шундан икки минг квадрат километрига даъво қилмоқда», — дейди ғазаб билан Қирғизистон парламенти депутати Султонбай Айжигитов.

Қирғизистон ва Тожикистон чегара баҳсларида турли йиллардаги совет даври хариталари ва ҳужжатларига таянади. Ушбу хариталарнинг ҳеч бирида маҳаллий аҳолининг ҳақиқий яшаш жойи акс эттирилмаган, бу эса музокаралар жараёнини янада мураккаблаштиради.

Масалан, Қирғизистоннинг Боткен вилоятида ичида жойлашган Тожикистоннинг Ворух анклави дастлабки хариталарда Тожикистон билан боғланган, кейинги хариталарда эса анклавга айланган.

Ушбу анклавни Тожикистон билан боғлайдиган йўл баҳсли ҳудуд ҳисобланади. Аммо Қирғизистон бу ерни ўз қўшнисига берса, унинг ўзида янги анклав пайдо бўлади – Боткен вилояти ғарбидаги бутун Лайлак тумани баҳсли ҳудуддан (Ворухнинг жанубидаги тоғлардан) ўтувчи ягона йўл орқали республиканинг қолган қисми билан боғланган.

Томонлар тобора ўзаро душманга айланиб бормоқда

Қачонки, ҳар бир янги чегара тўқнашувида инсонлар яқинлари ва мулкини йўқотар экан, икки халқ ўртасидаги яқин алоқалар ҳам заифлашиб боради. Умумий инфратузилма объектлари учун тўқнашувларнинг олдини олиш мақсадида ҳукуматлар янги инфратузилмалар қуришга сармоя киритмоқда. Аммо чегара яқинидаги ҳар қандай қурилиш лойиҳаси маҳаллий аҳоли томонидан душманлик билан қабул қилинади ва можаро пайдо бўлишига олиб келади. Масалан, сентябр ойида Қирғизистон томонидан Оқ-сув (Исфара) дарёси устига қурилган янги кўприк вайрон қилинди.

Ҳукуматлар даражасидаги мамлакатлар ўртасидаги муносабатлар ҳам таранг: Душанбе ўтган йилнинг кузида икки Тожикистон фуқаросининг чегара можароси ортидан Қирғизистонда умрбод қамоқ жазосига ҳукм қилинганидан ғазабланди, Бишкек эса 2022 йил бошида ўнлаб қирғизистонликларнинг Тожикистондан чиқариб юборилишидан норози бўлди.

Мамлакатлар ўртасидаги ҳаво алоқалари тўхтатилди, баъзи истисно ҳолатлардан ташқари Тожикистон фуқароларига Қирғизистонга бориш тақиқланди.

Халқаро Карнеги жамғармаси эксперти Темур Умаровнинг сўзларига кўра, ҳар икки давлат президенти ўз электорати орасида машҳурликка эришиш учун ҳам қўшниси орқали ташқи душман риторикасидан фойдаланмоқда.

«Қирғизистонда миллатчилик кучайиб бораётган ва ўнлаб йиллар давомида ўзини «тожиклар ҳимоячиси» сифатида кўрсатиб келган Имомали Раҳмон Тожикистонда ҳокимият ўзгаришига тайёргарлик кўрилаётган бир пайтда ҳудудий низоларни ҳал қилишга уриниш, яъни ён бериш ва келишувга эришиш — жуда ҳам фойдали қарор эмас», – дейди Умаров.

«Тожикистонда қирғиз сиёсатчиларининг чиқишларидан тожикларга қарши ҳар қандай ишоралар қидирила бошланди ва бундай ишоралар кўп эди. Қирғизистондагилар мунтазам равишда бирор нарса содир бўлса, «жавоб қаттиқ бўлади», дея таҳдид қилди. Тожикистон томони эса бунга «тожикфобия» ва «нацизм» каби айбловлар билан жавоб қайтарди», – дея қўшимча қилади сиёсатшунос.

Охирги тўқнашув вақтида қирғиз ва тожик ижтимоий тармоқларида «stoprahmon» ва «stopsadyr» ҳештеги тренд бўлди.

Айни пайтда Тожикистон мамлакатда сўз эркинлиги йўқлиги билан танилган бўлса, Қирғизистонда оммавий ахборот воситалари ва интернет устидан давлат назорати кам кузатилади. Бироқ ўтган йили Қирғизистоннинг мустақил «Кактус Медиа» нашри Тожикистоннинг «Asia Plus» мустақил нашри материалини чоп этгани учун миллатлараро адоват қўзғаш ва урушга чақиришда айбланди. Суд иши деярли олти ой давом этди, аммо охир-оқибат жиноят таркиби йўқлиги туфайли ёпилди.

Сўнгги кескинлашувдан сўнг Қирғизистон президенти маъмурияти «Оммавий ахборот воситалари тўғрисидаги қонун»га мамлакатда фавқулодда ва ҳарбий ҳолат жорий этилганда сўз эркинлигини чеклашга рухсат берувчи ўзгартиришлар киритишни таклиф қилди.

Бу қарама-қаршиликни ҳеч ким ҳал қила олмайди

Тожикистон ва Қирғизистон нафақат қўшни, балки КХШТ (Коллектив хавфсизлик шартномаси ташкилоти) ва ШҲТ (Шанҳай ҳамкорлик ташкилоти) каби минтақавий хавфсизлик соҳасидаги ҳамкорлик ташкилотлари аъзоларидир.

Ташкилотлар кун тартибида қирғиз-тожик чегараси муаммолари муҳокама қилинмаётгани уларнинг устувор йўналишлари ҳақида кўп нарсани англатади. Бу икки ташкилот Россия ва Хитой манфаатларига хизмат қилади. Агар ташкилот таркибидаги икки давлат ўзаро келишувга эриша олмаса қандай қилиб минтақавий хавфсизлик ҳақида гапириш мумкин?» – дейди сиёсатшунос Асал Доолоткелдиева.

Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеясида Қирғизистон ва Тожикистон вакиллари бир-бирини «режалаштирилган ҳарбий тажовуз»да айблади. Сиёсатшунослар фикрича, бу можарони янги халқаро даражага олиб чиқади, чунки бу икки давлатнинг музокаралар учун янги воситачи излаётганидан дарак бериши мумкин.

Одатда бу ролни Москва бажарар эди. Аммо октябр ойида Владимир Путиннинг Тожикистон президентини «минтақавий барқарорлик ва хавфсизликни таъминлагани» сабаб 3-даражали «Ватан олдидаги хизматлари учун» ордени билан тақдирлаш ҳақидаги қарори расмий Бишкекни ғазаблантирди.

Мукофот берилгандан сўнг Қирғизистон 10-14 октябр кунлари мамлакатда бўлиб ўтиши керак бўлган КХШТ ўқув машғулотларини қабул қилишдан бош тортди ва келаси йили Тожикистонда ўтказилиши режалаштирилган машғулотларда ҳам қатнашмаслигини маълум қилди.

13 октябр куни Остонада Путин икки давлат раҳбари билан учрашди, Қирғизистон томонининг сўзларига кўра, учрашув Россия президенти ташаббуси билан ўтказилган. Учрашув якунлари ҳақида кўп нарса маълум эмас, бироқ Жапаров матбуот хизмати Путин чегарадаги муаммоларни ҳал қилишда «ёрдам беришга тайёрлигини билдиргани»ни таъкидлади.

«Қирғизистон ҳам, Тожикистон ҳам ҳозир кенг кўламли урушга тайёр эмас», – дейди экспертлар. Садир Жапаров ўз мавқейини мустаҳкамлаши керак: у ўз ҳокимияти учун 2019 йилдаги кенг кўламли норозилик намойишларидан қарздор, электорати эса унинг ҳар бир ҳаракатини диққат билан кузатиб турибди. Имомали Раҳмон ҳокимиятни ўғлига топширишга ҳозирлик кўрмоқда.

Аммо вазиятдан чиқиш йўлларини излашга ёрдам берадиган ҳеч ким йўқ: Кремль ўзининг «махсус ҳарбий операцияси» билан банд ва Украина фронтидаги вазият ҳисобга олинса, Москванинг Марказий Осиёга катта эътибор қаратишга қурби етмайди. Яна бир йирик минтақавий ўйинчи бўлган Хитой анъанага кўра бошқа давлатларнинг маҳаллий низоларига аралашмасликни афзал кўради.

«Энг ёмони, афтидан, вазиятга аралашадиган ва муаммони ҳал қилишга ёрдам берадиган ҳеч ким йўқ. Афсуски, мен биз бу чегара можароси ҳақида охирги марта эшитяпмиз деб ўйламайман», – дейди Лондондаги Бирлашган Қироллик мудофаа тадқиқотлари институти катта илмий ходими Раффаэлло Пантучи.