Аҳолини рўйхатга олиш 2022 йилдан 2023 йилга кўчирилганди. Ҳукумат қарорида бу тадбир жорий йилнинг 1-25 ноябрь кунларида ўтказилиши белгиланган. Бу муддат яна кечиктирилиши мумкин. Мустақилликдан кейин ҳали бирор марта ҳам Ўзбекистонда аҳолини рўйхатга олиш ишлари амалга оширилмаган.
2022 йилда Ўзбекистонда аҳолини рўйхатга олиш умуммиллий тадбири ўтказилиши керак эди. Хусусан, 2019 йил 5 февралда “Ўзбекистон Республикасида 2022 йилда аҳолини рўйхатга олишни ўтказиш концепциясини тасдиқлаш тўғрисида”ги президент фармони, 2020 йил 16 мартда “Аҳолини рўйхатга олиш тўғрисида”ги қонун қабул қилинганди.
Кейинчалик, коронавирус пандемияси туфайли мазкур тадбирни ўтказиш муддати узайтирилди. Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 11 ноябрдаги “Ўзбекистон Республикасида 2023 йилда аҳолини рўйхатга олишга тайёргарлик кўриш ва уни ўтказиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорига кўра, республикада аҳолини рўйхатга олиш ишлари 2023 йилнинг 1-25 ноябрида ўтказилиши белгиланганди.
Дастлабки ҳисоб-китобларга кўра, аҳолини рўйхатга олиш ишларига сарфланадиган маблағ миқдори аҳоли жон бошига ўртача 3 АҚШ долларидан тўғри келиши мумкинлиги айтилганди. Бу харажатлар давлат бюджетидан қопланади.
Нега бу тадбир муҳим?
Аҳолини рўйхатга олиш маълум бир санада Ўзбекистон аҳолисининг сони, ёши, жинси, диний ва этник таркиби, оилавий аҳволи, маълумот даражаси, уй-жой билан таъминланганлиги, иқтисодий фаоллиги, даромад олиш манбалари, ногиронлиги хусусида батафсил маълумот олишга ёрдам беради. Шунингдек, аҳоли жон бошига макроиқтисодий кўрсаткичларнинг тақсимланишини ҳисоблашда ишлатилади, миграция ҳолатини, меҳнат ресурслари тақсимотини аниқ кўрсатиб беради. Ҳудудларни ривожлантириш, аёллар ва болалар саломатлигини сақлаш бўйича ишларнинг манзилли амалга оширилиши учун ҳам ахборот манбаси бўлиб хизмат қилади.
Аҳолини рўйхатга олишда индивидуал асосда ҳар бир шахс тўғрисидаги якка маълумотлар тўпланади. Шу билан бирга, респондентлардан олинган маълумотларнинг номсизлиги кафолатланади. Аҳолини рўйхатга олиш варақасидан фақат натижаларни умумлаштириш учун фойдаланилади.
Аҳолини рўйхатга олиш тадбирларининг ўтказилиш тарихи
Аҳолини илк рўйхатга олиш дастлаб қадимги Греция, Вавилон, Месопотамия, Рим, Хитой, Япония ва Миср каби мамлакатларда ўтказилган. Бундан асосий мақсад одамлардан солиқ йиғиш, бож олиш ҳамда ҳарбий сафарбарлик учун уларнинг сонини аниқлаш бўлган. Шу боисдан рўйхатга олишда асосан эркакларга эътибор қаратилган.
Аҳолини энг биринчи расмий рўйхатга олиш 1790 йилда АҚШда, кейинчалик 1800 йилда Швеция ва Финландияда, 1801йилда Англия, Дания, Норвегия ва Францияда ўтказилган.
Иккинчи жаҳон урушидан кейин, ушбу тизим янада такомиллаштирилди. 1945-1954 йилларда 151та давлатда, 1965-1974 йилларда 179та давлатда аҳоли рўйхатдан ўтказилган.
Ўзбекистон аҳолиси охирги марта қачон рўйхатга олинган?
Турли хил манбаларда келтирилишича, Ўзбекистон ҳудудида илк бор аҳолини рўйхатга олиш тадбири 1897 йилда Туркистон генерал-губернаторлиги томонидан ўтказилган. Бундан мавжуд аҳоли сони, ёши, таркиби, оилалар сони, этник гуруҳлар, туғилиш ва ўлим кўрсаткичларини жамлаш мақсад қилинган. Шундан сўнг 1926, 1939, 1959, 1970, 1979 йилларда ҳам аҳоли рўйхатга олинган. Ушбу тадбир сўнгги бор 1989 йилда ўтказилиб, ўша пайтда республика аҳолиси 19,7 млн кишини ташкил этган. Мустақилликдан кейин ҳали бирор марта ҳам аҳолини рўйхатга олиш ишлари амалга оширилмади.
1926 йилда аҳоли сони 4 млн 600 минг нафарни ташкил этган бўлса, 2023 йилнинг 1 июль ҳолатига кўра, 36 млн 372 минг кишига етган.
1989 йилда ҳозирга қадар демографик ҳолат ҳақидаги маълумотлар фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш бўлимларидаги туғилиш ва вафот этиш кўрсаткичлари, Ички ишлар вазирлиги бошқармаларининг мамлакатга кўчиб келганлар ва кўчиб кетганлар ҳақидаги ахбороти асосида йиғиб келинган.
Ўзбекистонда аҳоли сонининг ўсиши
Ўзбекистон аҳоли сони жадал ўсиб бораётган мамлакатлардан бири ҳисобланади. Айрим прогнозларга кўра, 2030 йилга бориб мамлакат аҳолиси 40 миллионга, 2040 йилда эса 50 миллионга етиши мумкин.
Охирги 100 йилликда Ўзбекистон доимий аҳолиси сонининг ўсиши:
- 1920 йил – 4,4 млн киши;
- 1930 йил – 4,9 млн киши;
- 1940 йил – 6,6 млн киши;
- 1950 йил – 6,2 млн киши;
- 1960 йил – 8,4 млн киши;
- 1970 йил – 11,8 млн киши;
- 1980 йил – 15,8 млн киши;
- 1990 йил – 20,2 млн киши;
- 2000 йил – 24,5 млн киши;
- 2010 йил – 28 млн киши;
- 2020 йил – 33,9 млн киши.
1920 йилда Ўзбекистон аҳолиси 4,4 млн бўлган. 100 йил ичида аҳоли сони қарийб 8 баробар ўсган.
Аҳолини рўйхатдан ўтказиш 2023 йилда амалга ошмаслиги мумкин
Статистика агентлиги ахборот хизматининг Kun.uz’гa маълум қилишича, аҳолини рўйхатга олишда қоғоз усулидан воз кечилиши кўзда тутилгани боиси мазкур тадбир кечиктирилиши мумкин.
“2021 йил 1-25 ноябрь кунлари Андижон вилоятининг Хўжаобод тумани, Тошкент вилоятининг Юқори Чирчиқ тумани, Хоразм вилоятининг Хива шаҳри ҳамда Тошкент шаҳрининг Яшнобод туманида синов тариқасида аҳолини рўйхатга олиш тадбири ўтказилди. Рўйхатга олиш жараёнлари 3 хил усулда, яъни интернет тармоғи орқали, планшет ва қоғоз усулларида ташкил этилди.
Синов жараёнларида планшет усулида аҳолини рўйхатга олиш қоғоз усулига нисбатан қулайлиги, тезкорлиги ва иқтисодий жиҳатдан самаралироқ эканини кўрсатди.
Шу сабабли, синов натижалари ва илғор давлатлар тажрибалари асосида рўйхатга олиш жараёнларини қоғоз усулидан воз кечиб, интернет тармоғи орқали ва планшет қурилмаларидан кенг фойдаланган ҳолда ўтказиш устида иш олиб борилмоқда. Асосий тадбирни мукаммал ва сифатли ўтказиш учун Статистика агентлиги томонидан тайёргарлик ишлари амалга оширилмоқда. Юқоридагилардан келиб чиқиб, асосий тадбир қолдирилиши мумкин”, дейилади агентлик изоҳида.
Эслатиб ўтамиз, Вазирлар Маҳкамасининг 2020 йил 11 ноябрдаги қарорига асосан, аҳолини рўйхатга олиш тадбири жорий йилнинг 1-25 ноябр кунлари ўтказилиши керак. Мазкур норматив ҳужжатга бу борада қўшимча киритилмаган.
