Филмга кўчган ҳаёт – Берлин олимпиадасида ғалаба қозониб Ҳитлерни асабийлаштирган қора танли спортчи ким эди?

1933 йилдан 1945 йил май ойигача Германияни бошқарган Ҳитлер жуда миллатчи бўлган. У немисларни олий ирқ деб эълон қилган ва бошқалар бу миллатга хизмат қилиши керак деб ҳисоблаган.

1931 йилда ҳали Ҳитлер Германия тепасига келмасидан аввал Халқаро олимпия қўмитаси 1936 йилда ўтказилиши лозим бўлган олимпия ўйинлари мусобақасини Берлинга беради.

Ўшанда мусобақаларни ўтказишга Барселона, Рим, Мисрнинг Искандария, Венгрия пойтахти Будапешт, Аргентина пойтахти Буэнос-Айрес, Ирландия пойтахти Дублин, Бразилиянинг Рио-де-Жанейро, АҚШдаги Луизиана шаҳарлари даъвогар бўлишади.

Сўнгги овоз беришгача даъвогарлар рўйхатида фақат иккита шаҳар – Берлин ва Барселона қолади. Шунда қўмита аъзолари Берлин фойдасига овоз беришади.

Орадан икки йил ўтгач, 1933 йили Германияда ўтказилган сайловларда национал-социалистлар партияси вакили бўлган Адолф Ҳитлер ғалаба қозонади ва канцлерга айланади.

Ҳитлер Германия раҳбари бўлгач ўзининг нацистик ғояларини тарғиб қила бошлайди ва немисларни олий ирқ деб эълон қилади. Унинг ғояларига кўра дунёдаги барча миллатлар немисларга бўйсуниши ва хизмат қилиши керак эди.

Ҳитлернинг бундай ғоялари аксарият давлатларни ташвишлантира бошлайди ва улар халқаро олимпия қўмитасидан 1936 йилда ўтказиладиган мусобақаларни Берлиндан олиб қўйишни талаб қилишади. Бироқ қўмита бунга жазм қила олмайди.

Қўмита журъатсизлик қилгач, дунёнинг турли бурчакларида Берлин олимпиадасини бойкот қилишга чақириқлар бошланади. Жумладан, 1936 йилда Парижда Олимпия ғояларини ҳимоя қилиш бўйича халқаро конференция ўтказилади.

Унинг қатнашчилари дунё давлатларидан Ҳитлернинг нацистик сиёсатига қарши Берлин олимпиадасини бойкот қилишни сўраб чиқишади. Бироқ уларнинг бу чақириғига ҳеч ким ижобий жавоб бермайди. Фақат Испания ва Литва Берлин олимпиадасини бойкот қилади.

Бойкотга чақириш наф бермагандан сўнг Париж конференцияси қатнашчилари Барселонада Берлин билан бир вақтда “Халқ олимпиадаси” деб номланган мусобақа ўтказишга қарор қилишади. Бироқ Барселонага ҳеч ким спортчиларини юбормайди ва оқибатда бу мусобақа ўтказилмайди.

Берлинда мусобақалар бошланар экан, АҚШ терма жамоасидаги қора танли спортчилар масаласи мавҳум эди. Ўшанда америкаликларда нацист немислар қора танли спортчиларга ҳужум қилиши мумкин деган хавотир бор эди. Бироқ бундай ҳолат юз бермайди.

Ҳитлер Берлиндаги олимпия стадионида ўтказилган мусобақаларни махсус ложада ўтириб кузатади. Совринли ўринларни қўлга киритган спортчиларга медалларни шахсан ўзи топширади.

Мусобақаларнинг навбатдаги кунларида кутилмаган ҳодиса содир бўлади. АҚШлик спортчи, афроамерикалик Жеймс Оуэнс 100, 200, 400 эстафета югуриш ва узунликка сакраш бўйича ғалаба қозонади.

Шу тариқа у бир олимпиадада югуриш ва узунликка сакраш бўйича тўртта олтин медални қўлга киритиб, рекорд ўрнатади.

Бу рекордни орадан 48 йил ўтгач, 1984 йил Лос-Анжелес олимпиадасида америкалик бошқа спортчи Карл Люис такрорлай олади холос.

Жеймснинг кетма кет олтин медалларни қўлга киритиши қора танлиларни одам ўрнида кўрмайдиган ва буни зўр бериб тарғиб қилаётган Ҳитлерга ёқмайди. Жеймснинг бу ғалабаси немисларни олий ирқ санаб, давлат идеологиясини шунинг атрофида қураётган Ҳитлерга “тарсаки” каби эди.

Шу сабабли Ҳитлер Жеймсга олтин медалларни топширишни хоҳламайди. Қора танли спортчи ғолиб чиққани эълон қилинганда у қаттиқ асабийлашади ва ўзи ўтирган махсус ложадан тушиб, стадиондан чиқиб кетади. Америкалик спортчига медалларни бошқа одамлар топширади.

Ҳитлернинг Жеймсга нисбатан қилган муомаласи бўйича бошқа маълумот ҳам учрайди. Унга кўра спортчи ҳар гал ғалаба қозонганда Ҳитлер ўзи хоҳламаган ҳолда, юзини тириштириб, уч марта Жеймсга медал топширган.

Бироқ бу жараёнда бирон марта қора танли спортчининг қўлини сиқиб қўймаган. Жеймс тўртинчи марта ғалаба қозонганда ҳатто медални ҳам топширишни истамаган.

Жеймс эса Ҳитлернинг олтин медалларни топширишни истамагани ва қўлини сиқиб қўймаганидан хафа бўлмаганини айтган. Спортчининг шу сўзларидан Ҳитлер унга олтин медалларни умуман топширмаганини англаш мумкин.

Жеймс ўзини энг қаттиқ хафа қилган ҳолат тўртта олтин медални қўлга киритганига қарамасдан президент Франклин Рузвелтнинг табрик телеграмма жўнатмагани бўлганини билдирган.

Жеймснинг кейинги ҳаёти

Жеймснинг Берлинда нацистлар қаршисида оламшумул ғалабаларга эришгани ўша пайтда АҚШда ҳеч кимга қизиқ эмасди. Чунки у пайтларда Американинг ўзида ҳам қора танлиларга нисбатан камситиш бор эди.

Шу сабабли Жеймс Берлинда тўртта олтин медални қўлга киритганига қарамасдан Америкага қайтгач, университетдаги ўқишини ташлаб, оддий ишларда ишлашга мажбур бўлади.

Унинг меҳнатлари 1950-йиллардан сўнг қадрлана бошланади. Жеймс 1956 йилда Мелбурнда ўтказилган олимпиадада АҚШ президенти вакили сифатида боради.

1972 йилда Оҳайо штати университети Жеймсга фахрий доктор унвонини беради. 1974 йилда унинг сурати АҚШдаги енгил атлетика шуҳрат залига қўйилади.

1976 йилда президент Жералд Форд Жеймсни Озодлик медали билан тақдирлайди. 1979 йилда президент Жимми Картер Жеймсни қабул қилади ва уни АҚШ енгил атлетикаси тирик афсонаси деб атайди.

Гарчи ўзи спортчи бўлса ҳам, Жеймс соғлом турмуш тарзига мутлақо амал қилмайди. У 35 йил давомида ҳар куни бир қутидан сигарет чекади. Охир-оқибат у 1980 йилда ўпка саратонидан вафот этади.

1969 йилда Монголия, 1971 йилда Бирлашган Араб Амирлиги таркибига кирувчи Ажман амирлиги Жеймс Оуэнс сурати туширилган почта маркалари чиқарган.

1984 йилда Берлиндаги кўчаларнинг бирига Жеймс Оуэнснинг номи берилган. 1996 йилда Аталанта шаҳрида олимпиада ўйинлари бошланишидан бир неча кун олдин Жеймс туғилиб ўсган Оквилл шаҳрида унинг номи берилган парк очилади.

Кейинчалик, Жеймс Оуэнс номида фонд очилади. Бу фонд жамиятда оғир вазиятларга тушиб қолган турли инсонларга ёрдам беради.

Маълумот учун, Жеймс 1936 йилда Берлин олимпиадасида ютиб олган олтин медаллардан бири 2013 йил 8 декабр куни 1 млн 466 минг долларга сотилган ва пуллар спортчи номидаги фондга ўтказиб берилган.

Жеймс Оуэн ҳақида филм

2016 йил 19 феврал куни Жеймснинг Берлин олимпиадасидаги иштироки ҳақида “Пойга” (“Race”) деб номланган бадиий филм суратга олинади.

Филмни суратга олиш ишлари 2014 йил 24 июлда Канаданинг Монреал шаҳрида бошланади. Филмга бир нечта компаниялар продюсерлик қилишади. Шунингдек, филмни Жеймс Оуэнс номида очилган фонд ва Оуэнслар оиласи қўллаб-қувватлайди.

Филмни америкалик таниқли режиссёр Стивен Хопкинс суратга олган. Унда бош ролни канадалик актёр Стефан Жеймс ижро этган.

“Ирода кучи” филми учун 5 млн доллар сарфланган. У ижодкорларига 25 млн доллар фойда келтирган. Стефан Жеймс “Ирода кучи” филмигача бир қанча филмларда суратга тушган бўлса ҳам унча таниқли эмасди.

Жеймс Оуэнс ҳақидаги филм АҚШ ва Канада билан бирга Европа давлатларида ҳам намойиш этилгач, у таниқли актёрга айланади.

Жеймс Оуэнснинг Берлинда қозонган ғалабалари ва Ҳитлерни асабийлаштиргани ҳақида кенг омма айнан шу филмдан сўнг батафсил хабар топади.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.