Россия ва Хитой Арктикада устунликни қўлга киритмоқда, АҚШ эса ортда қолмоқда — WSJ

Вашингтондагилар Россиянинг Арктикадаги иштирокини кенгайтириш салоҳияти АҚШникидан юқори эканини тан олишга мажбур. АҚШ ва Канада Россиядан ортда қолмаслик учун ушбу минтақага ажратилаётган ҳарбий харажатларни кўпайтирмоқда. Иккала давлат ҳам Арктикадаги қимматбаҳо ресурслар учун даъво қилмоқда ҳамда денгиз йўлларини ривожлантиришни кўзламоқда. Лекин Россия бу соҳада АҚШдан анча олдинда экани таъкидланмоқда, деб ёзмоқда The Wall Street Journal.

Ушбу мақоланинг қисқача мазмуни билан таништирамиз.

* * *

Совет Иттифоқи ва АҚШ совуқ уруш давридан бери Арктикада ўзининг энг илғор қурол-аслаҳалари ва кузатув тизимларини жойлаштирган. BBC хабарига кўра, ўша пайтда бу СССР ва НАТО ўртасидаги ягона бевосита чегара бўлган ва Арктика потенциал қарама-қаршилик ҳудуди сифатида кўрилган.

Совет иттифоқи парчаланганидан сўнг, АҚШ Арктикадаги ҳарбий иштирокини кескин камайтирди, Россия армияси эса пасайиш йўлига ўтди. 1996 йилда Арктика Кенгаши ташкил этилди, унга Россия ва АҚШдан ташқари Дания, Исландия, Канада, Норвегия, Финландия ва Швеция ҳам қўшилди. Ушбу давлатлар маданият, фан ва экологик ҳимоя соҳаларида ҳамкорлик қилишга келишиб олди.

Бироқ, 2022 йил март ойида, Украинага бостириб кириши муносабати билан, Кенгаш аъзолари Россия билан алоқаларни музлатди. 2024 йил февралида эса Россия Кенгашга аъзолик бадалларини тўлашни тўхтатганини маълум қилди. Шунга қарамай, август ойига келиб Россияни кенгашнинг қўшма йиғилишларида иштирок этишга қайта жалб қилиш бошланди.

Аммо Арктикадаги нуфуз учун кураш 2000-йиллар бошидаёқ кучайган эди. 2010-йилларда Россия янги ҳарбий базалар ва аэродромлар қуришни бошлади. Бироқ, Арктикадаги давлатлар фақат ҳарбий масалалар билангина чекланиб қолмаяпти.

Иқлим ўзгариши туфайли Арктика музликлари тез эрий бошлади. Олимларнинг таъкидлашича, Арктика қолган дунёга нисбатан тўрт баробар тезроқ исиб бормоқда. 1979 йилда Арктика денгиз музлари 6,99 млн км квадрат майдонни эгаллаган бўлса, 2024 йилга келиб бу кўрсаткич 4,4 млн км квадратгача камайди. Ярим аср ичида эриб кетган музликлар майдони қарийб Аргентина ҳудуди билан тенг.

Музлар эрий бошлаши билан Россия Шимолий денгиз йўли (ШДЙ) орқали савдо йўлларини ривожлантирди. Бу йўл Осиё ва Европани Сувайш каналига қараганда деярли икки баробар тезроқ боғлайди, аммо хавфлироқ. 2011 йилдан 2024 йилгача ШДЙ орқали юк ташиш ҳажми 12 карра ўсиб, 37,9 млн тоннага етди. Лекин бу ҳали ҳам жаҳон савдо оқимининг 0,5 фоизидан кам. Россия 2035 йилгача ШДЙ инфратузилмасига 1,8 трлн рубл сармоя киритиб, юк ташиш ҳажмини 238 млн тоннага етказишни режалаштирмоқда.

Арктика музликлари ости энергетик ресурсларга ҳам бой. WSJ хабарига кўра, Россия уларни ўзлаштириш соҳасида ҳам пешқадам. Россия Арктикасига аллақачон ЯИМнинг 10 фоизи тўғри келмоқда, жумладан, бу нефт қазиб олишнинг 17 фоизи, газ ишлаб чиқаришнинг 80 фоизи ва балиқчиликнинг учдан бир қисмини ўз ичига олади. Солиштириш учун, АҚШ Аляскаси 2023 йилда ЯИМнинг 0,2 фоизини берган, Канада шимолий ҳудудлари эса 1 фоиздан камроқ улушга эга эди.

АҚШ Арктикада логистика ва инфратузилма борасида ҳам Россиядан анча ортда қолмоқда. Мамлакатда Арктикадаги йирик контейнер кемаларини қабул қила оладиган чуқур сувли портлар йўқ, ҳолбуки, Россия бу соҳада Сабетта ва Мурманск портларига эга. Шунингдек, Аляскада автомобил ва темирйўл тармоғи жуда чекланган, бу эса Қутб минтақасига кириш имкониятларини қийинлаштиради.

Арктикада мустақил ҳаракатланиш учун музёрар кемалар зарур, бу борада ҳам АҚШ қийинчиликка дуч келмоқда. WSJ хабарига кўра, АҚШ Арктикада фақат учта музёрар кемага эга, Россияники эса уч юздан ошади. АҚШ кемаларидан бири 50 йиллик, иккинчиси эса ўтган йили ёнғин сабабли фойдаланишдан чиқарилган. Бундан ташқари, Хитой ҳам музёрар кемалар сотиб олишни бошлаган ва 2024 йилда Арктикага учта шундай кема юборган.

Шу билан бирга, Россия Шимолий муз океани тубидаги Ломоносов тизмасида жойлашган ҳали ўрганилмаган ресурсларга даъво қилмоқда. Бу ҳудуд нефт ва газга бой бўлиши мумкин. Россия бу ер учун Канада ва Дания билан рақобатлашмоқда.

2024 йилнинг июн ойида Россия Баренц денгизида атом сувости кемалари билан қанотли ракеталар учириш машғулотларини ўтказди. Июл ойида эса Россия ва Хитой бомбардимончилари Аляска яқинидаги халқаро ҳаво ҳудудида учиб ўтди. Бу нафақат Россия ва Хитой авиациясининг биринчи қўшма парвози, балки Хитой ҳарбий самолётларининг Арктикадаги илк иштироки бўлди. АҚШ сенатори Лиза Мурковски буни «мисли кўрилмаган провокация» дея баҳолади. Октябр ойида эса Россия ва Хитой Арктикада қўшма ҳарбий денгиз патрули ўтказди. Ноябрда НАТО Финландия Арктикасида кенг кўламли ҳарбий машғулотлар ўтказди, улар десант операцияларини ҳам ўз ичига олган.

2023 йилда АҚШнинг Ички хавфсизлик вазирлиги Россиянинг Арктикадаги ҳарбий қудрати Вашингтоннинг имкониятларидан устун эканлигини тан олди. Ўз навбатида АҚШ ва Канаданинг XX аср ўрталарида қурила бошланган ҳарбий инфратузилмаси аллақачон эскира бошлаган. Россия ва Хитой Арктикада жойлаштираётган ҳипертовушли ракеталар товуш тезлигидан 5 баробар тез учиш қобилиятига эга ва эски радар тизимларини «қийнаб» қўя олади. WSJ бу ракеталарнинг аниқ моделлари ҳақида маълумот бермаган.

АҚШ ва Канада ўз мудофаа салоҳиятини фаол модернизация қилмоқда. Мудофаа учун харажатлар масаласида НАТО аъзоларининг аксариятидан ортда бўлган Канада яқинда АҚШдан 88 та F-35 қирувчи самолёти сотиб олди ва уларни Арктика аэродромларига жойлаштиришни режалаштирмоқда. Россия ҳам Арктикани эҳтимолий келажак можаролари ҳудуди сифатида кўраётгани ҳақида 2024 йил декабрида Россия ҳарбий-денгиз флоти қўмондони Александр Моисеев маълум қилган.

Россиянинг Украинага босқини ортидан халқаро изоляцияга тушиши Хитой билан савдо ва ҳарбий соҳадаги ҳамкорлигини кучайтирди. Россия армияни мустаҳкамлаш учун зарур бўлган қўшмақсадли товарлар етказилиши эвазига Хитойга Арктика ҳудудларига йўл очиб бермоқда, деб ёзади The Wall Street Journal. Хитой Россиядаги «Ямал СТГ» ва «Арктик-2 СТГ» суюлтирилган табиий газ лойиҳаларига инвестиция киритмоқда, Москва эса «яширин флоти» орқали Хитойга ресурслар етказиб бермоқда.

2018 йилда Хитой ўзини «Арктикага яқин давлат» деб эълон қилди, гарчи унинг энг шимолий нуқтаси билан Қутб доираси орасида 1,5 минг км масофа бўлса-да. Хитой ўша йили Гренландияда аэропортлар тармоғи қурилишини молиялаштиришга ҳаракат қилди, лекин Вашингтон бу келишувни барбод қилишга муваффақ бўлди.

Доналд Трамп Даниядан Гренландияни сотиб олиш ниятида эканини маълум қилган, буни миллий хавфсизлик масаласи ва Арктикада Россия ва Хитойнинг ҳарбий-денгиз кучлари ҳаракатини тийиб туриш ва назорат қилиш сифатида баҳолаган. Орол нафақат стратегик муҳим географик жойлашувга эга, балки смартфонлардан тортиб қирувчи самолётларгача ишлаб чиқаришда зарур бўладиган нодир металларга ҳам бой.