Чиптаси бор юзлаб мухлислар ўйинга кира олмади. Муаммони қандай ечиш мумкин?

Футбол бўйича миллий жамоанинг муҳим ўйинлари учун чипта олиш – доим бошоғриқ, стрессли жараён. Инсофсиз олибсотарлар битта чиптани бир нечта одамга пуллагани учун Қирғизистонга қарши ўйин олдидан чиптаси бор кўплаб одамлар ташқарида қолиб кетди. Хўш, илғор мамлакатлар талабгир футбол чипталари масаласини қандай ҳал қилган?

Футбол бўйича Ўзбекистон миллий жамоаси 20 март куни Тошкентда ЖЧ-2026 саралаши доирасида Қирғизистонни қабул қилди. Бу ўйиндаги ғалаба мезбонларни жаҳон чемпионатига анча яқинлаштирарди, шу сабабдан бўлса керак, ўйинни стадиондан туриб кузатиш иштиёқида бўлган мухлислар сони ҳар қачонгидан ҳам кўп эди.

Лекин чипталар билан боғлиқ машмашалар бу ўйинда ҳам кузатилди.

“Дубликат” ёки қалбаки чипталар

Бу сафар чипталарнинг онлайн савдоси ўйин кунидан анча аввал бошланди. Мутасаддилар чипталар бир қўлли бўлиб кетишининг олдини олишмоқчи бўлди шекилли, улар iTicket платформасига бўлиб-бўлиб жойлаштирилди. Аммо бу ечим самара бергани йўқ.

Чипталарнинг электрон савдоси очилгач, OLX.uz ва шунга ўхшаган онлайн савдо платформаларида ҳамда стадион атрофида чипталарнинг “иккинчи қўл” савдоси бошланди. Нархлар жуда қиммат. Кимдир 75 мингдан олган битта ёки иккита чиптасини қимматроқ сотиш илинжида эълон берган бўлса, айрим эълонларда турли секторлардан кўп миқдордаги жойлар таклифини кўриш мумкин эди.

Масалан, 40 минг сўмлик энг арзон чипталар ҳам 200 минг сўм атрофида таклиф қилинди. Натижада ўйин бошланишидан олдин 34 минг томошабин сиғимига эга “Бунёдкор” стадиони атрофи мухлислар билан тўлиб, аншлаг бошланди.

Бундан фойдаланган “уддабурон тадбиркорлар” онлайн олинган чипталарни нусхалаб, бир неча кишига сотиб юборган. Оқибатда ким биринчи бўлиб текширувдан ўтса, стадионга кирди, қолганлар эса қўлида чиптаси билан ташқарида қолиб кетди.

Бундан ташқари, стадионга мухлисларни киритиш кеч бошланди. Эшиклар ўйинга кам вақт қолганда очилиши сабабли, тартибсизлик келиб чиқди. Айрим кириш жойларида назоратчилар томонидан чипталар маълум вақт давомида сканер қилинмасдан ўтказиб юборилди. Мухлисларнинг сўзларига кўра, бошқа одамнинг чиптасини расмга олганлар ва таниш-билиш қилганлар ҳам талатўпда ичкарига кириб кетган. Натижада стадион тўлиб бўлгач, ўйин бошланишига бир неча дақиқа қолганда, эшиклар ёпилиб, мухлисларнинг кириши чеклаб қўйилди. Ҳақиқий чиптаси бор, аммо ўйинга бемалолроқ келган мухлислар эса ташқарида қолиб кетди, видеолардан уларнинг сони юзлаб нафар эканини кўриш мумкин.

Нима қилиш керак?

Катта ўйинлар олдидан чайқовчиликнинг олдини олиш учун чипталарнинг офлайн сотуви ва қоғоз шаклидан тўлиқ воз кечиш керак. Чипталар фақат онлайн сотувга чиқарилиши, киши бошига чекланган миқдорда сотилиши лозим.

Бунда, чипта сотиш ҳуқуқи ягона операторда бўлмаслиги, операторларга чипта сотишдаги техник носозликлар учун санкциялар белгиланиши мақсадга мувофиқ. (Амалиётда iTicket платформасида айниқса тиғиз вақтларда техник носозликлар учраб туради).

Чайқовчилар битта чипта (QR-код)ни бир нечта одамга пуллаб юбориши билан ҳам курашиш мумкин. Бунинг учун электрон чиптани харидорнинг мобил қурилмасидаги иловага улаб қўйиш ва уни бошқа қурилмадаги иловага трансфер қилиш чекланиши керак.

Шу билан бирга, чиптани расмий равишда қайта сотиш имконияти ҳам бўлиши лозим.

Қолаверса, стадион атрофидаги кенг ҳудудларда фан-зоналар ташкил қилиш, катта экранлар ўрнатиб, футбол атмосферасини пайдо қилиш, бу орқали ўйинни стадиондан кўришга чипта тополмаган ишқибозларга шароит яратиш керак. Аммо Ўзбекистон–Қирғизистон учрашувида бу бўйича ишлар қилинмади.

Европада онлайн чипталар сотуви қандай йўлга қўйилган?

Расмий ва ишончли платформалар орқали сотув

Ҳар бир клубнинг ўз расмий веб-сайти бор, унда чипталар сотилади.

Мисол учун, “Реал Мадрид”, “Барселона”, “Манчестер Юнайтед”, “Бавария” ва бошқалар ўз чипталарини клуб расмий сайтида ёки мобил иловаси орқали сотади.

Миллий жамоа ўйинлари учун чипталар одатда футбол федерацияларининг расмий сайтларида сотилади. Мисол: Англия футбол ассоциацияси (FA), Германия футбол федерацияси (DFB) ва бошқалар.

UEFA ва FIFA расмий платформалари

Йирик мусобақалар учун чипталар UEFA ва FIFA расмий сайтлари орқали сотилади.

Жумладан, UEFA Чемпионлар лигаси, Евро-2024, Жаҳон чемпионати чипталари UEFA.com ва FIFA.com орқали сотилади.

UEFA ва FIFA чипталарни тираж тизими (лотерея усули) билан тақсимлайди, бу эса сунъий тақчиллик ва спекуляциянинг олдини олади.

Ишончли чипта платформалари

Баъзи жамоалар расмий шериклар билан ишлайди. Масалан:

• Ticketmaster;
• StubHub;
• Viagogo (кўпроқ қайта сотиш бозори сифатида).

Мухлислар рўйхатдан ўтиши ва верификация тизими

Фойдаланувчини идентификация қилиш

Ҳар бир фойдаланувчи чипта сотиб олишдан олдин рўйхатдан ўтиши керак. Баъзи жамоалар “Fan ID” тизимидан фойдаланади. Россияда ўтказилган Жаҳон чемпионатида мухлислар “Fan ID” олишлари шарт эди.

Рўйхатдан ўтиш жараёнида шахсий маълумотлар (паспорт ёки ID) тасдиқланади, бу эса чипталарни ботлар ёки спекулянтлар сотиб олишининг олдини олади. Европада жисмоний чипталардан фойдаланиш деярли тугаган. Мухлислар чипталарни мобил иловалар ёки QR-код шаклида олади. Стадионга киришда фақат телефонни сканерлаш кифоя.

Баъзи клублар ва лигалар NFC технологиясидан фойдаланади, бу эса чипталарни Apple Wallet ёки Google Pay орқали сақлаш ва фойдаланиш имконини беради.

Чипталарни қайта сотиш ва назорат қилиш

Баъзи клублар “Official Resale Platform” (Расмий қайта сотиш платформаси)ни ишга туширган. Агар мухлис ўйинга бора олмаса, у чиптасини клуб расмий платформаси орқали бошқа мухлисга қонуний равишда сотиши мумкин. Мисол учун, “Ливерпул” ва “Барселона” расмий чипта қайта сотиш тизимига эга.

Спекуляцияга қарши кураш

Баъзи лигаларда ноқонуний қайта сотиш жараёни тақиқланган ва чипталар шахсий ҳисоб билан боғланган бўлади. Масалан, Англия Премьер-лигасида ноқонуний чипта сотганлар жазоланади ва стадионга киритилмайди.

Йирик клублар ва UEFA/FIFA серверлари кучли юкламаларга бардош бера олади, шунинг учун сайт секин ишлаши ёки тўлов амалга ошмаслиги муаммоси деярли йўқ.

Баъзи клублар мухлисларга содиқлик баллари беради. Агар мухлис аввалги ўйинларга борган бўлса, у навбатдаги ўйинлар учун олдиндан чипта олиш ҳуқуқига эга бўлади.

Йирик турнирларда (масалан, Евро-2024, Жаҳон чемпионати) чипталар тираж орқали тасодифий танланиб сотилади. Бу ҳаммани тенг имконият билан таъминлайди ва спекулянтларни чеклайди.

Юқоридагилардан келиб чиқиб, қуйидаги омиллар сабаб Европада чипта тизими яхши ишлайди:

• мижозларни рўйхатдан ўтказиш ва шахсни текшириш;
• қайта сотиш фақат расмий платформалар орқали амалга оширилиши;
• хавфсиз ва кучли IT инфратузилма;
• содиқлик дастурлари ва тираж тизими орқали адолатли тақсимот.

Бу усуллар Ўзбекистонда ҳам жорий этилса, чипта билан боғлиқ муаммолар сезиларли камайиши мумкин.