Каримов ва Раҳмон ўртасида совуқчилик. Бунинг сабаблари нима эди?

Қарийб 20 йил давомида Ўзбекистон ва Тожикистон ўртасидаги муносабатларда чуқур зиддият ҳукм сурди. Икки давлат чегаралари миналаштирилган, сув захираларидан фойдаланиш бўйича даҳанаки тортишувлар одатий ҳолга айланганди. Ҳатто қариндошлар даражасидаги борди-келди ташрифлари ҳам ниҳоятда чекланганди. Хўш, узоқ вақт давом этган ўзбек ва тожик томонлари ўртасидаги ихтилофга сабаб нима бўлганди?

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

2025 йил 12 феврал куни Ўзбекистон ва Тожикистон ўртасида иттифоқчилик муносабатлари тўғрисидаги шартнома ратификация қилинди. Албатта, бу охирги йилларда олиб борилган яхши қўшничилик дипломатиясининг катта ютуғидир. Чунки бир неча ўн йиллар Душанбе ва расмий Тошкент ўртасидаги муносабатларда чуқур зиддият ҳукм сурганди. Икки давлат чегаралари миналаштирилган, сув захираларидан фойдаланиш бўйича даҳанаки тортишувлар одатий ҳолга айланганди. Ҳатто қариндошлар даражасидаги борди-келди ташрифлари ҳам ниҳоятда чекланганди. Хўш, узоқ вақт давом этган ўзбек ва тожик томонлари ўртасидаги ихтилофга сабаб нима эди?

Имомали Раҳмон ҳокимиятга келиши

Ўтган асрнинг 90-йиллари бошида қўшни Тожикистон аянчли фуқаролар уруши гирдобига тушиб қолади. Тоғли Қорабоғдан кўчирилган арманларга Душанбеда янги уй-жойлар топширилиши фонида норозилик бошланиб кетади. Бу даврда мамлакатда нон тақчиллиги, шунингдек, шаҳар транспорти тўхтаб қолгани Душанбе ва бошқа шаҳарларда исёнкор кайфиятни кучайтириб юборганди. Шу тариқа, айрим манбаларда 60 минг, айримларида эса 80 минг инсон ҳаётига зомин бўлгани айтиладиган ички этник уруш бошланиб кетади.

Ўзбекистон ҳукумати қўшни республикада давом этаётган фуқаролар урушида Имомали Раҳмон бошчилигидаги халқ фронтини қўллаб-қувватлайди. Чунки конституциявий тартиб ҳимоя қилинмаса, Тожикистондаги радикаллашган гуруҳлар фаолияти Ўзбекистонга ҳам ёйилиши борасида хавотирлар бор эди. Якунда расмий Тошкент ва Москванинг ёрдами ҳамда аралашуви билан мамлакатда Имомали Раҳмон бошчилигидаги ҳукумат тузилади ва 5 йил давом этган уруш тугайди.

1998 йил январ ойида қилган чиқишларидан бирида Тожикистон президенти очарчилик даврида Ўзбекистон томонидан катта миқдорда инсонпарварлик ёрдами берилганини айтиб ўтганди.

“Ислом Абдуғаниевич ва бутун ўзбек халқи ҳар куни тожикистонликлар учун Термиздан Кўлобга 17 вертолётда ун жўнатарди. Яхши эслайман, болалар учиб ўтаётган вертолётларни санарди: агар бугун 17 та вертолёт қўнса, демак нон заводи ишлайди ва улар очликдан ўлмайди”, деганди Имомали Раҳмон.

Маҳмуд Худойбердиев исёни

1998 йилда Тожикистоннинг Ленинобод вилоятида мамлакат мудофаа вазирлиги бригадаси собиқ қўмондони Маҳмуд Худойбердиев бошчилигидаги ҳарбийлар исён кўтаради. Полковник фуқаролар уруши пайтида дала қўмондони сифатида ном чиқарган, маҳаллий аҳоли орасида обрўйи баланд эди. У бошчилик қилган ҳарбий бўлинма тўғридан тўғри президент Раҳмонга бўйсунар ва қуролли исломий мухолифатга қарши курашда асосий кучлардан бири бўлган. Аммо Худойбердиев 1997 йилдаги Тожикистонда ҳукумат ва мухолифат ўртасида имзоланган тинчлик битимини тан олмаслигини эълон қилади.

Кўп ўтмай марказий ҳукуматга қарши исён кўтарган полковник ўз тарафдорлари билан мамлакатдан сиқиб чиқарилади. 1998 йил ноябрида эса Маҳмуд Худойбердиев бошчилигидаги қуролли гуруҳ Тожикистоннинг Хўжанд вилоятидаги баъзи маъмурий бинолар ва Чкаловск аэропортини ишғол қилади. Кўп ўтмай бу исён ҳукумат қўшинлари томонидан бостирилиб, собиқ ҳарбийлар мамлакат чегарасидан ташқарига сиқиб чиқарилади.

Раҳмон ва унинг атрофидагиларда Маҳмуд Худойбердиев ғалаёнида Ўзбекистон иштироки борлиги ҳақида шубҳалар пайдо бўла бошлайди. 2000 йилда Ўзбекистон президентининг Душанбега расмий ташрифи чоғида, журналистлар бу борада Ислом Каримовга савол беради. Ўзбекистон раҳбари бу иддаоларни қатъиян рад этиб, ўзбеклар ва тожикларни икки тилда гаплашадиган бир халқ деб атайди.

Худойбердиев қочиб кетганидан сўнг Тожикистон расмийлари жуда кўп марта Ўзбекистон раҳбариятига полковникни экстрадиция қилиш илтимоси билан мурожаат қилишади. Расмий Тошкент эса 2001 йилнинг ноябр ойида Худойбердиев сафдошларидан бири билан бўлган отишмада ҳалок бўлди, дея жавоб қайтарган.

Кейинчалик Тожикистон махсус хизматлари полковникнинг аниқ манзилини билишларини айтиб, бу маълумотни рад этади. Шу тариқа Каримов ва Раҳмон муносабатларидаги чуқур зиддиятнинг пойдевори пайдо бўлади.

Сув уруши ва Роғун ГЭС

Марказий Осиё океан ва денгизлардан олисда жойлашган, қурғоқчил ҳудуд бўлгани сабаб бу ерда сув манбалари стратегик аҳамият касб этади. Минтақа давлатлари сув ресурслари нуқтайи назаридан иккига ажратилади. Қозоғистон, Туркманистон ва Ўзбекистон каби давлатлар “қуйи оқим”, Тожикистон ва Қирғизистон эса “юқори оқим” мамлакатлар сифатида кўрилади.

Таъминот жиҳатдан биринчи гуруҳдаги мамлакатлар иккинчи гуруҳдаги мамлакатларга боғланган. Хусусан, Ўзбекистонда фойдаланилаётган жами сув ресурсларининг 20 фоизи мамлакат ичкарисида, 80 фоизи эса қўшни Тожикистон ва Қирғизистон ҳудудида шаклланади. Нисбатан камбағал ҳисобланадиган “юқори оқим”даги ушбу икки давлат ГЭС ва сув омборлари қуриш орқали кўпроқ электр энергия ишлаб чиқариш ва уни экспорт қилишдан манфаатдор, бу эса минтақадаги бошқа мамлакатларда қишлоқ хўжалигини сув билан таъминлашда жиддий муаммоларни келтириб чиқаради.

Ушбу жиҳат кўп йиллар давомида Ўзбекистон ва Тожикистон ўртасидаги зиддият ва келишмовчиликнинг асосий илдизи бўлиб келди. СССР парчаланганидан кейин 1997 йилда Қозоғистон, Ўзбекистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон ўртасида энергия тизимларининг параллел ишлаши тўғрисида шартнома имзоланганди. Тизим электр энергияга мавсумий талаб ва сувга эҳтиёжлар ўзгаришларини мувозанатлаштиришга имкон берган. Тожикистон ва Қирғизистон қишки вақтда ўзидаги сув омборларида сув йиғиб, Қозоғистон, Туркманистон ва Ўзбекистондан электр энергия ва энергия захиралари (кўмир ва табиий газ) олган. Ёзги вақтда Тожикистон ва Қирғизистон йиғилган сувни Ўзбекистон ва Қозоғистонга ерларни суғориш учун йўналтирган. Аммо келишув 2002 йилда Қирғизистон электр энергия нархини ошириши, 2003 йилда Туркманистон электрга бўлган эҳтиёжини ўзи қондиришга қарор қилиши натижасида бузилади. Ушбу ҳолатда Тожикистон томони молиявий жиҳатдан имконияти йўқ бўлса-да, Вахш дарёси бўйида Роғун ГЭС қурилиши ишларини қайта ишга туширишини эълон қилади. 2004 йилда Раҳмон ҳукумати Россиянинг “Русал” компанияси билан шартнома имзолайди. Расмий Москва лойиҳани молиялаштиришни ўз зиммасига олади.

Мазкур ҳолат Ўзбекистон томонининг жиддий эътирозларига сабаб бўлади. Расмий Тошкент Роғун сув омбори трансчегаравий дарёлардаги сув оқимини чеклаб қўйиши ва бу қишлоқ хўжалигига салбий таъсир кўрсатишидан хавотир билдира бошлайди. Шунингдек, зилзила юз берадиган бўлса, ГЭС тўғони бузилиш хавфи мавжудлиги кун тартибига олиб чиқилади. Ўзбекистон ҳукумати ГЭС қурилиши хавфсизлигини экспертизадан ўтказишни сўраб БМТга мурожаат ҳам қилади.

2005 йилдаги Андижон воқеаларидан кейин расмий Тошкент ва Москва ўзаро яқинлашади. Икки томонлама муносабатларнинг яхшиланиши фонида Россия томони Роғун ГЭС молиялаштирилишини пайсалга сола бошлайди. Натижада 2007 йил сентябр ойида Тожикистон “Русал” билан ҳамкорликни тўхтатади. Бунга расмий сабаб сифатида лойиҳанинг назорат пакети бўйича келишмовчилик келтириб ўтилган. Расмий Душанбе эса бошқа молиялаштириш манбайини топиш ва ишларни давом эттириш ҳаракатидан тўхтамайди.

2009 йил охиридан бошлаб Ўзбекистон Тожикистонга юкларни, жумладан, Роғун ГЭС қурилиши учун мўлжалланган қурилиш материаллари юкланган поездларни ўтказишни кечиктира бошлайди. 2009-2010 йилларда Тожикистон учун темирйўл транзитининг бир неча ойлик блокадаси юз берди. 2011 йилда Ўзбекистондан Тожикистонга табиий газ етказиб бериш кескин қисқартирилади ва 2013 йилдан бутунлай тўхтатилган.

2012 йилдаги чиқишларидан бирида Ислом Каримов минтақадаги баъзи давлатлар дея Тожикистонга ишора қилади ва сув ресурсларини тўсишда давом этса, бу уруш келтириб чиқариши мумкинлигидан огоҳлантиради.

Роғун ГЭС ҳақида қисқача тўхталадиган бўлсак, унинг қурилиши 1976 йилда бошланган, аммо СССР парчалангач, иш тўхтаб қолган. 2000-йиллар бошида лойиҳани давом эттириш бўйича жиддий уринишлар бўлса-да, бунинг уддасидан чиқилмади. Фақатгина 2016 йил, Каримов вафотидан кейин ишлар олдинга силжий бошлаган. Хусусан, гидроэлектр станциянинг биринчи блоки 2018 йилнинг ноябр ойида, иккинчиси эса 2019 йил июн ойида ишга туширилди. Олтита блокдан иборат лойиҳани тўлиқ якунлаш энг яхши ҳолатда 2029 йилга борибгина якунланиши мумкин. Баландлиги 335 метр бўлган иншоот дунёдаги энг баланд тўғон ҳисобланиб, Роғун ГЭСдаги 6 та агрегат ишга туширилиши 13-17 миллиард киловатт-соат электр энергияси ишлаб чиқариш имконини бериши мумкин.

Чегаралар миналаштирилиши

Мустақилликдан кейинги йилларда минтақадаги энг оғриқли муаммолардан бири – давлатлараро баҳсли чегара масаласи бўлган. Жумладан, юзлаб йиллар давомида ўзбеклар ҳам, тожиклар ҳам чегара ҳудудларда бирга яшаб келишган. Уларнинг кўпчилиги нафақат қўшни, балки қариндошлик алоқалари билан ҳам боғланган. Чегаранинг катта қисми на делимитация, на демаркация қилинган эди.

1999 йилда тожик-ўзбек чегараси Ўзбекистон ҳукумати қарори билан бир томонлама тартибда, расмий версияга кўра, террорчилик гуруҳлари кириб келишининг олдини олиш мақсадида миналаштирилади.

Ўзбекистоннинг географик жойлашуви мамлакат ҳудуди орқали Тожикистонга олиб борувчи темирйўл ва автомобил йўлларини мутлақ назорат қилиш имконини беради. Икки томонлама муносабатлар кескинлашган пайтда темирйўл юкларини Ўзбекистон чегарасида ушлаб қолиш ҳолатлари кўп кузатилган. Ўзбекистон ҳукумати эса Қамчиқ довони орқали Тошкент ва Наманган шаҳарларини боғлайдиган янги темирйўл қуриш режаси устида жиддий ишлай бошлайди. Бу лойиҳа советлар давридан қолган Тожикистон шимолини кесиб ўтган эски темирйўл ўрнини эгалларди ва расмий Душанбега боғлиқликни йўқотарди.

Икки томонлама муносабатлар кескинлашиши фонида 2001 йилдан Ўзбекистон ва Тожикистон ўртасида виза режими жорий этилди (бу тартиб 2018 йилдагина бекор қилинди). 2012 йилдан бошлаб эса таъмирлаш ишлари баҳонасида Тожикистон билан чегарадаги назорат-ўтказиш пунктларидан 9 таси ёпилади. Фақат 2017 йилга келибгина икки мамлакат пойтахтлари ўртасидаги авиақатновлар қайта тикланади, 2019 йилдан эса чегарадаги барча 17 та назорат-ўтказиш пунктлари ишлай бошлади.

Чегарадаги муаммолар иқтисодий муносабатларга ҳам жиддий таъсир кўрсатган. Масалан, икки давлат ўртасидаги ўзаро савдо ҳажми 2007 йилдаги 300 миллион доллардан 2014 йилда 2,1 миллион долларгача қисқарган.

Каримов ва Раҳмоннинг шахсий муносабатлари

Ислом Каримов ва Имомали Раҳмон ўртасидаги шахсий муносабатлар ёмон бўлиб, улар жуда кўп фундаментал масалаларда ўзаро келиша олишмаган. Масалан, Тожикистон раҳбари 1998 йилдан 2018 йилгача бўлган 20 йиллик даврда бирор марта Ўзбекистонга расмий давлат ташрифи билан келмаган. 

Франциянинг Le Point журнали 2005 йилда Қозоғистонда Каримов ва Раҳмон ўртасидаги муштлашиш даражасигача борган жиддий ихтилоф бўлгани, уларни Қозоғистоннинг ўша пайтдаги президенти Нурсултон Назарбоев ажратиб қолгани ҳақида ёзганди. Аммо бу маълумотни бошқа манбалар орқали тасдиқлашнинг имкони йўқ.

2014 йилга келиб ўзаро муносабатлардаги кескинлик бироз пасаяди. Ўша йилнинг сентябр ойида Каримов бошчилигидаги Ўзбекистон делегацияси Душанбе шаҳрида бўлиб ўтган Шанхай ҳамкорлик ташкилоти саммитида иштирок этади. Давлат раҳбарлари ўртасида икки томонлама учрашув ҳам ўтказилади.

2016 йилнинг июл ойида Тошкентдаги ШҲТ саммити доирасида Каримов ва Раҳмон яна ўзаро музокаралар ўтказади. Бу уларнинг охирги юзма-юз учрашуви бўлиб қолди. Ўша йил сентябрида Ўзбекистон биринчи маъмуриятининг раҳбари вафот этади. Тожикистон президенти ҳам Ўзбекистонга ташриф буюриб, Каримовнинг дафн маросимида қатнашади.

Достон Аҳроров тайёрлади