Сибир дарёларини Оролга буриш. Бу қанчалик имконли иш?

Россия Фанлар академияси Об дарёси сувининг бир қисмини Марказий Осиёга, жумладан, Ўзбекистонга йўналтириш имконияти ўрганилаётгани ҳақида хабар берди. Россиядан Орол денгизига сув олиб келиш мавжуд реалликка қанчалик мос келади? Бу имконли ишми?

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Марказий Осиё мамлакатлари кун тартибидаги энг ўткир ва долзарб масала – сув танқислигидир. Аҳолининг табиий ўсиши ва сув истеъмоли кўпайиши, иқлим ўзгариши натижасида аномал иссиқ об-ҳаво янги меъёрга айланиб бораётгани, қорли кунлар сонининг қисқариши, шунингдек, сув ресурсларидан иррационал фойдаланиш бу муаммони чуқурлаштиряпти. Шу жиҳатдан вазиятни яхшилаш учун айтиладиган ҳар қандай таклиф ёки ғоялар мутахассислар томонидан ҳам, минтақа халқлари томонидан ҳам жиддий қабул қилинади ва ўрганилади. Хусусан, Россия Фанлар академияси Об дарёси сувининг бир қисмини Марказий Осиёга, жумладан, Ўзбекистонга йўналтириш лойиҳасини амалга ошириш имкониятини ўрганаётгани ҳақида хабар берилди. Сибир дарёларидан Орол денгизига сув олиб келиш қанчалик мавжуд реаллик мос келади? Бу имконли ишми? Бугун шу ҳақида гаплашамиз.

Лойиҳанинг пайдо бўлиши

Россия дарёларидан Оролга канал тортиб келиш лойиҳаси кеча ёки бугун пайдо бўлиб қолмаган. 1868 йилда Киев университети битирувчиси Яков Демченко Об ва Иртиш дарёлари сувини Орол–Каспий пасттекислигига оқизиш режасини ишлаб чиққанди. Ўша пайтда бу ишга эҳтиёж йўқлиги сабабли унинг ғоялари қоғозда қолиб кетади. Узоқ танаффусдан сўнг, 1948 йилда академик Владимир Обручев қурғоқчил Ўрта Осиёни Сибир сувлари билан «тўйинтириш» имкониятлари ҳақида Сталинга хат ёзди. «Халқлар доҳийси» бу режани эътиборсиз қолдиради.

Лойиҳанинг ашаддий тарафдорларидан бири Қозоғистон ССР Фанлар академияси раиси Шафиқ Шокин эди. У агар шимолдаги дарёлар жанубга бурилмаса, яқин йилларда Орол қуриб битиб, чўл шамоллари денгиз тубидаги минглаб тонна тузларни ҳавога кўтариши, атрофдаги юзлаб километр майдонлар яшашга яроқсиз бўлиб қолиши мумкинлигини таъкидлайди.

1960 йиллардан бошлаб Сибир дарёларини жанубга буриш учун реал сабаб пайдо бўлади: Марказий Осиёнинг табиий ресурслари поёнлаб борар, пахтага эҳтиёж эса йил сайин ортаётганди. Бир пайтлар тўлиб-тошиб оққан Сирдарё ва Амударё сувлари Оролга деярли етмас, денгиз барчанинг кўз ўнгида улкан тузли кўлмакка айланиб борарди. Агар мазкур лойиҳа муваффақиятли амалга оширилса, Қозоғистон ва Ўзбекистондаги жуда катта ҳудудларни ўзлаштириш ва қишлоқ хўжалигида фойдаланиш мумкин бўларди.

Совет «мега проекти»

1968 йилда КПСС Марказий қўмитаси йиғилишида шахсан Леонид Брежнев Госплан, СССР Фанлар академияси ва бошқа ташкилотларга Иртиш, Об ва Тобол дарёлари сувларини қайта тақсимлаш бўйича батафсил режа ишлаб чиқиш топшириғини беради. Канал ва сув омборлари қурилишини тезлаштириш учун керак бўлса атом бомбаларини қўллаш ҳам истисно қилинмайди. Чунки бу пайтга келиб Каспий суви ҳам жадал чекина бошлагани маълум бўлади ва бу Москванинг ўзида ҳам жиддий хавотирларни кучайтиради. Айни шу пайтда ишни жадаллаштириш учун кучли далил ҳам пайдо бўлади. Қозоғистоннинг Қарағанда вилоятига Иртиш дарёсидан 458 кмлик канал тортилади. Ишларнинг жуда ҳам тез тугаллангани ташаббускорларни руҳлантириб юборади. Сибирдаги дарёлар сувини Каспий ва Орол денгизигача ана шу канални давом эттириш орқали олиб келиш режа қилинади.

1976 йилга келиб Сибир дарёларини буриш учун техник ҳужжатлар тайёрланади. Олимлар бўлажак канал учун тўртта – иккита шимолий ва иккита жанубий йўналишни ишлаб чиқишди. «Жанубий йўналиш» Об ва Иртиш қўшилган жойдан Амударё ва Сирдарёга қадар 2500 км узунликда ягона асосий канал қазишни назарда тутарди. «Шимолий йўналиш» муаллифлари эса Ханти-Мансийск ҳудудида Об дарёсидан Иртиш этагига қадар, у ердан эса Тоболгача қисқароқ канал қазишни тавсия этишди. Шундан сўнг сув Ғарбий Сибир пасттекислигини Шимолий Оролбўйи билан боғловчи Тўрғай сойи орқали оқиб, катта каналдан Амударё ва Сирдарёга ҳайдалиши керак эди.

Нисбатан арзонлиги сабабли дастлабки босқичда «Шимолий йўналиш» тасдиқланади. Лойиҳани амалга ошириш учун СССР Фанлар Академияси, «Госплан», «Гостстрой», «Минводхоз» ва Министрлар Совети қошидаги давлат қўмитаси иштирокида махсус комиссия ташкил этилади. Шу тариқа ишлар бошлаб юборилади.

Лойиҳанинг тўхтатилиши

Лойиҳа устида 20 йилдан ошиқроқ вақт давомида СССРдаги 160 дан ошиқ турли ташкилотлар иш олиб боради. Қилинган материаллар ҳажми 50 том, тайёрланган чизма ва хариталар 10 та албомдан ошади. Лойиҳа қиймати ўша пайтда 32,8 миллиард рублга баҳоланган. Бу СССР каби улкан давлат учун ҳам анча катта пул эди.

Сибир дарёларини Марказий Осиёга оқизиш масаласи илк кўтарилган ва лойиҳаларни тайёрлаш бошланганда бу ташаббусга қаршилар кўп бўлган. СССРда юритилган қаттиқ сиёсат бу лойиҳаларга қарши чиқишга мутлақо йўл қўймаган. Кейинчалик Горбачёв раҳбарликка келиб, сиёсат либераллашгач, Москванинг бу лойиҳасига қарши бўлган кўплаб кишилар пайдо бўлади. Матбуотда бирин-кетин ғазабнок мақолалар чоп этилади. 1986 йилда айнан Сибир дарёларини буриш қатор адабий нашрларнинг «навбатчи» мавзусига айланди.

Шу тариқа Афғонистондаги ҳарбий ҳаракатларга жуда катта маблағ сарфлангани туфайли бундай йирик лойиҳалар учун етарли пул топилмагани ва қурилишга жуда кўпчилик — олимлар, адиблар ва бошқа зиёлилар қарши бўлиши фонида 1986 йил 14 августда КПСС сиёсий бюросининг махсус йиғилишида Сибир дарёлари сувларини Марказий Осиёга оқизиш лойиҳаси тўхтатилади.

Бугунги кундаги вазият

СССР тарқаб кетганидан сўнг Қозоғистон ҳукумати бир пайтлар тўхтатиб қўйилган бу лойиҳани мамлакат ҳудудида амалга ошириш бўйича Россия томони билан музокаралар ўтказади, аммо ижобий натижага эриша олмаган. Кремл ўзининг ички ресурсларини ташқарига «совға қилиш» тарафдори эмас. Сибир дарёлари — Россиянинг стратегик бойлиги. Сув келажакда нефтга тенг геополитик ресурсга айланиши мумкин, шунинг учун Москва уни назоратда ушлаб туришни афзал кўради.

Бундан ташқари, Сибир дарёлари оқимининг ўзгариши Арктика ҳудудида экологик балансни бузиши ва Сибирнинг ўрмон зоналарига таъсир қилиши, Об дарёсининг Шимолий Муз океанига қуйилиш қисмида шўрланиш даражасининг ошириб юборилиши қарши аргумент сифатида келтирилади. IES Engineering & Consulting компанияси эксперти Дмитрий Созонов ҳисоб-китобларига кўра, бугунги кунда Оролга сув олиб келиш лойиҳасининг қиймати энг камида 100 млрд долларни ташкил этади.

Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, Сибир дарёлари оқимини Марказий Осиёга буриш техник жиҳатдан имконли иш. Улкан насос станциялари, узун қувурлар ва замонавий сувни кўтарувчи механизмлар ёрдамида буни амалга ошириш мумкин. Лекин экологик, молиявий ва сиёсий жиҳатдан — деярли имконсиз. Марказий Осиё учун энг тўғри ва ягона йўл — мавжуд сув ресурсларини самарали бошқариш, сув тежовчи технологияларни жорий этиш ва минтақавий ҳамкорликни кучайтиришдир.