Pandemiyadan qanday xulosalar chiqarish kerak? Ekspertlar bilan suhbat
Yaponiya va Janubiy Koreyada faoliyat yuritayotgan o‘zbekistonlik mutaxassislar Kun.uz muxbiri bilan suhbatda pandemiyaning jahon va O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta'siri va oqibatlarini tahlil qilib berishdi.
– Pandemiya qancha vaqt davom etishi noma'lum bo‘lib turibdi. Buning O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta'siri sezilarli bo‘lyapti. Odamlarni ishsiz, daromadsiz holatda ushlab turish oson emas. Buning iqtisodiy oqibatlari qanday bo‘lishi mumkin?
Valijon To‘raqulov,
Inha Universiteti xalqaro savdo bo‘yicha doktoranti (Janubiy Koreya):
– Bu inqirozni surunkali inqiroz deb baholashyapti. Tasavvur qiling, hammamiz katta-katta zavodlarga borganmiz. Ular qanday ishlaydi? Xomashyo kiradi va narigi tomondan tayyor mahsulot bo‘lib chiqib ketadi. Bu jarayonni bir lenta desak, uning orasida uzilish bo‘lmasligi kerak. Hozir dunyoni katta zavod sifatida tasavvur qilsak, u to‘xtab qoldi. Kimdir aytishi mumkin, uni ishlatish tugmasini bosish bilan hamma ishni boshlab yuborsak bo‘ladi deb. Unday emas.
Bir ma'lumot bor. Samsung kompaniyasi 1 daqiqa elektr uzilishi davomida bir necha milliardlab zarar ko‘rgan ekan, ya'ni 1 daqiqa elektr toki bo‘lmagandan keyin shu lenta uzilib qolgan. Ishni davom ettirish uchun hammasini yana qaytadan boshlash kerak bo‘lgan va bu bir necha kunni talab qilgan.
Butun dunyoda ta'minotlar zanjiri uzilib qoldi. 1ta mashinaga 30 mingtadan ortiq ehtiyot qismlar kerak bo‘ladi. Bunda yuzlab davlatlar ishtirok etadi. Undan tashqari bizda yana qancha narsa bor? Dunyo zavodi ombori hisoblangan Xitoy ham to‘xtadi va sekin-sekin faoliyatini boshlayapti. Mana shundan iqtisodiyot ko‘lamini bilib olishimiz mumkin.
Iqtisodchilar qaysi holatga inqiroz to‘g‘ri keladi, deb o‘ylashmoqda. Karantin qachon tugashini bilolmayapmiz. Bu inqiroz boshqalariga o‘xshamaydi, chunki boshqa inqirozlar ma'lum sektor, ya'ni moliya bo‘yicha bo‘lgan yoki ma'lum hududda bo‘lgan.
Yaqinda bir ilmiy ish o‘qigandim. Markaziy Osiyo davlatlari YaIM inqiroz tufayli 2-3 foizga tushishi mumkinligi prognoz qilingan. Optimistik qarashlarga ko‘ra esa iyul-avgust oylarida hammasi joy-joyiga tushib ketadi. Men realistik qarash tarafdoriman. Shuning uchun inqirozdan foyda bilan chiqishni emas, eson-omon chiqishni o‘ylasak yaxshi bo‘lardi.
Alisher Umirdinov,
Nagoya iqtisodiyot universiteti professori (Yaponiya):
– Hozir karantin choralari ko‘rilgan. Ishlab chiqaruvchilar uchun cheklovlar ancha yumshashni boshladi, deb eshityapmiz. Lekin bungacha ular bir oy davomida xodimlarini ishlata olishmadi. Shunday paytda ular shartnomaviy majburiyat bo‘yicha mas'uliyat oladimi, ya'ni ikkinchi tomonga kompensatsiya to‘lashadimi, degan narsa bor.
Bu yerda fors-major degan tushuncha bor. Bunda inson o‘zi emas, boshqa tashqi kuchlar tomonidan boshqariladi. Pandemiya ham shuning bir turi hisoblanadi. Albatta, shartnoma matnlariga ham qaraladi.
Umumiy ma'noda davlatlar olayotgan global pandemiya sharoitida shartnoma majburiyatlarini bajarmaslikdan keladigan kompensatsiyalardan qo‘rqmasak ham bo‘ladi. Faqat O‘zbekiston sharoitida bitta narsadan xavotirlanaman: mamlakat ikki va ko‘p tomonlama 50dan ortiq investitsiyaviy bitimlarni tuzgan. Shu jihatdan biz karantin sharoitida mahalliy investorlarnigina o‘ylab xorijiy investorlarni kamsitishga duchor qiladigan bo‘lsak yoki asossiz chora-tadbirlar tufayli ma'lum darajada zarar yetkazadigan bo‘lsak, pandemiya choralari tugagandan keyin investitsion arbitrajga O‘zbekistonga qarshi da'vo qo‘zg‘ashlari mumkin.
Bunday ishlar dunyoda asta-sekin boshlanmoqda. Masalan, Peruda yuqori joylashgan yo‘llarni fransuz investorlari qurishgan ekan. Tezyurar yo‘llarga to‘lanadigan pullarni Peru hukumati pandemiya tufayli bekor qilgan. Hozirda fransiyalik investorlar bu narsa asossizligini vaj keltirgan holda hozir investitsiya arbitraj jarayonini boshlash haqida fikrlar chiqmoqda.
Bunga diqqatli bo‘lishimiz kerak. Har bir qo‘llanayotgan chora-tadbirlar yetarli darajada asosli bo‘lgan va shaffof holda bo‘lishini ta'minlash lozim.
Bekzod Zokirov,
Tokio Universiteti siyosiy iqtisodiyot bo‘yicha doktoranti (Yaponiya):
– Pandemiya ta'sirini faqat iqtisodiyot bilan bog‘lamaslik kerak, deb o‘ylayman. Chunki bu global tartib siyosiy va iqtisodiy tartibdan iborat bo‘ladi. Iqtisodga siyosiy masalalar ham ta'sir qiladi. Hozirgi vaziyatni 1930-yillarda bo‘lgan Buyuk tushkunlik davri va Ikkinchi jahon urushi davriga o‘xshataman.
Pandemiya bizga nimani ko‘rsatdi? Shu paytgacha yig‘ilib kelgan global iqtisodiy-siyosiy muammolarni fosh qildi. Masalan, Tramp boshlagan iqtisodiy urushni pandemiya yanada tezlashtirib yubordi. Yoki Trampning hokimiyatga kelishi siyosiy tartibga katta zarba bo‘ldi.
Pandemiyadan keyin holat qanday bo‘ladi? 1930 yildan keyingi vaziyatni oladigan bo‘lsak, urushdan yengilgan Germaniya yomon ahvolga tushib qolgan. Odamlarning tartibsizliklari yoki yig‘ilib qolgan muammolari, uning ustiga iqtisodiy inqiroz – hammasi yig‘ilib odamlarda otilib chiqqan va bularni hal qilishga yordam beradigan bir shaxs kerak, degan his paydo bo‘lgan odamlarda. Pandemiyadan keyin shu holat takrorlanishi ehtimoli juda katta.
Tramp yana qayta saylanishi mumkin, bu pandemiyani qanday yengishiga bog‘liq. Tramp o‘z aybini tashqi kuchlarga ag‘darishni yaxshi eplay olsa, hukumatda qolishi mumkin. Ripple effect, ya'ni to‘lqin effekti deyish mumkin, to‘lqinni Yevropaga sotib yuborishi mumkin. Fransiyada millatchi partiya yetakchisi Marin Le Penning hukumatga kelishi, Germaniyada natsionalistik partiyalarning o‘sishi pandemiyadan oldingi vaziyatdir.
Bundan keyin qanday bo‘lishini o‘zimiz tasavvur qilishimiz mumkin. Qandaydir natsionalistik, protetsionistik ruhdagi tartibni olib kelishi mumkin. Bu bizga kerakmas, globalizatsiya nima bo‘ldi, Xitoyda paydo bo‘lgan virus butun dunyoni abgor qildi, degan ruhiyat paydo bo‘lishi mumkin. Bu ruhiyat bundan 5-10 yil oldin shakllangandi. Hozir depression holatda turibmiz.
– Pandemiya bizga nimalarni o‘rgatdi? Qanday xulosalar chiqarishimiz mumkin?
Bekzod Zokirov:
– Post-pandemiya dunyosi qanaqa bo‘ladi, degan savol turibdi. O‘z xulosamga ko‘ra, O‘zbekistonda pandemiya ko‘p narsani ochib berdi.
Ijobiy tomoni shundaki, xalqimizning birligi bu darajada ekanligini tasavvur qilmagandim. Ko‘makka muhtojlarga ommaviy birlashib xayriyalar amalga oshirilishi meni juda quvontirdi. Bundan xulosa qildimki, bizda haqiqiy fuqarolik jamiyati bor ekan.
Rossiyadagi ilmiy bahslarga qaraydigan bo‘lsak, ba'zi olimlar Markaziy Osiyoda demokratiya unchalik rivojlanmasligini aytib, buni bu hududda fuqarolik jamiyati shakllanmagani bilan izohlashardi. Bunga qo‘shilmayman. Davlat hech narsa qilmasdan xalq zimmasiga yuklab qo‘ysa, hamma birlashib ko‘p narsani qilib qo‘yarkan.
Salbiy tomoni shundaki, iqtisodiyotimiz bir taraflama bo‘lib qolganini ko‘rsatib qo‘ydi, ya'ni tabiiy resurslar (gaz, paxta) faqat eksport qilinayotgan ekan. Bunda ma'lum davlatlarga qaram bo‘lib qolgan ekanmiz. Sog‘liqni saqlash tizimida milliy umumiy sug‘urta tizimi yo‘q. Bu SSV rahbariyatiga signal vazifasini bajarishi kerak.
– Valijon, hozir Bekzod davlatlar bir-biriga bog‘lanib qolganini aytib o‘tdi. Ko‘pchilik davlatlar xulosa qilyapti. O‘zbekistonning ham asosiy hamkorlaridan biri Xitoy hisoblanadi, investitsiyaviy shartnomalarimizning katta qismi Xitoy hissasiga to‘g‘ri keladi. Pandemiyadan keyingi iqtisodiy dunyo qanday bo‘ladi? O‘zimizni rivojlantirishimiz yoki tabiiy resurslarimizni sotishda davom etishimiz kerakmi?
– Bekzod umumiy holatni kategoriyalarga bo‘lib aytib berdi. Iqtisodiy jihatdan ko‘radigan bo‘lsak, 2 xil holat sabab bo‘ladi.
Birinchisi, savdoni faqat bir davlat bilan qilish yoki faqat bir mahsulotni savdo qilish. Masalan, Qozog‘istonning 70 foiz eksporti gaz va neftga to‘g‘ri keladi. Tasavvur qiling, neft narxi tushib ketganda Qozog‘iston iqtisodiyotiga qanday zarba bo‘lgan bo‘lardi. Bizda kam sonli davlatlar, jumladan, Xitoy, Rossiya, Janubiy Koreya bilan hamkorligimiz bor edi. Xohlagan paytda shunaqa fors-major holatlar bo‘lib qolishini hukumat o‘ylashi kerak.
Ana shu narsalarga tayyor bo‘lishimiz uchun aloqa yo‘llarimizni ko‘paytirishimiz kerakligini anglatadi. Bu 2 xil ma'noda tushunilishi kerak. Birinchisi boshqa davlatlar bilan ham iloji boricha shartnomani qilish. Bu JST ga a'zo bo‘lish va iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish uchun yo‘l, xolos. JSTga a'zo bo‘lishimiz hamkorlik shartnomalarimizni ko‘paytiradi, mahsulot turlarini ko‘paytiradi va bir davlatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘lib qolish yoki bir mahsulotni, masalan tabiiy boyliklarni sotishga bog‘lab qo‘ymaydi va ko‘proq mahsulotlarni ishlab chiqarish va jahon bozoriga olib chiqish imkonini beradi.
Demak, O‘zbekiston iqtisodiyoti bir nechta davlatlarga bog‘liq bo‘lib qolgan ekan, diversifikatsiya qilishimiz kerak ekan. Buning uchun savdo shartnomalarimizni ko‘paytirib, JSTga a'zolikni kamida 2 yilda hal qilishimiz kerak, degan xulosani berdi.
Alisher Umirdinov:
– Pandemiya tufayli shahar, qishloqlar yopilishi O‘zbekiston tarixida ilk bora kuzatilyapti. Tabiiy ofat tez-tez kuzatiladigan Yaponiyada bunaqa holatlar bo‘lib turadi, tayyorgarlik yetarlicha.
Lekin O‘zbekiston hukumati va aholisi uchun birinchi marta bunday bo‘lyapti. Shuning uchun ko‘pchilikni ayblashdan qochgan bo‘lardim, chunki bu ham xalqimiz, ham hukumat rahbarlari uchun, ham tadbirkorlar uchun, universitet o‘qituvchilari, talabalar, o‘quvchilar uchun ilk tajriba bo‘ldi. Umid qilamanki, bundan ko‘p narsani o‘rgandik.
Yaponlarda shunaqa holat bor: har bir ofatdan keyin yig‘ilishib, bundan qanday xulosalar chiqarish kerak, qanday muvaffaqiyatlarga erishdik va bundan keyin nimalar qilish kerak degan mulohazalar bo‘ladi. Huquqiy himoya masalasi ham bor.
Karantin sharoitida dehqonlar ekin qiladigan joylariga bora olishmadi. Albatta, bundan oldin xalq salomatligini saqlashdek katta omma manfaati turibdi. Pandemiya boshlanishini sezgan holda mart boshlaridan bunga tayyorgarlik ko‘rish kerak edi, bosqichma-bosqich amalga oshirish kerak edi. Rivojlangan davlatlarda mutaxassislar yetarli bo‘lgani uchun bunga yetarlicha tayyorgarlik ko‘ra oldi, deb o‘ylayman.
Pandemiya kelajakda yo‘l qo‘yish mumkin bo‘lgan xatolarning oldini olishga va tadbirkorlar, talaba-o‘quvchilar huquqlari yanada himoya qilinishiga yordam beradi. Tibbiyot sohasi qanchalik muhimligi masalasi ko‘rildi. Keyingi yillarda tibbiyot xodimlariga qo‘l ko‘tarish holatlari bo‘lyapti. O‘ylaymanki, xalqimiz shifokorlar muhimligini yana bir bor anglab yetdi.
Hozir koronavirus uchun vaksina topish masalasi ko‘rilyapti. Lekin O‘zbekistonda buni amalga oshirish uchun harakatlarni kuzatganim yo‘q. Bu narsa tibbiyotga oid fundamental tadqiqotlar yetishmasligini ko‘rsatadi. Rivojlangan davlatlarga qarab turibmiz: qachon ular vaksina chiqarsa, biz ham ishlatamiz, deb turibmiz. Buning ortida universitetlar erkin bo‘lmagani, ma'muriy buyruqbozlik asosida kuchli boshqarilgani natijasida fundamental tadqiqotlar naqadar oqsaganini ko‘rsatib qo‘ydi va tashqi mutaxassislarga muhtojligimiz ma'lum bo‘lib qoldi.
Undan keyingi masala onlayn ta'limga qancha miqdorda mablag‘ ajratilayotganini ko‘rib chiqishdir. Bizda faqat informatsion texnologiya sohasida onlayn ta'lim rivojlanyapti. Boshqa sohalarda bu narsa rivojlangani yo‘q. Internet tezligini oshirishimiz va universitetlarda studiyalar tashkil qilib, onlayn ta'limni rivojlantirib qo‘yishimiz lozimligini nihoyatda chuqur his qildik. Bu mamlakat ichida bo‘ladigan masala.
Juda ko‘p rivojlangan davlatlar o‘zlaridagi eng strategik sohalarga chet eldan investitsiya kirib kelishi va chet el firmalari tomonidan sotib olishni cheklayapti. Bunda Xitoydan keladigan investitsiyalar ko‘zlanyapti. Buni hech kim ochiq aytgani yo‘q, lekin tushunib turibdi. Iqtisodiy inqirozda ko‘p korxonalar narxi pasaygan va shunday paytda chet ellik investorlar bu narsani nihoyatda ko‘zlashadi. AQSh, Yaponiya, Avstraliya kabi davlatlar, YeIda ham bu masala kuzatilyapti.
Shuning uchun O‘zbekiston ham iqtisodiy inqirozdan foydalangan holda chet eldan kirib keladigan manfiy investitsiyalarni yaxshilab ko‘zdan kechirishimiz va nazoratini yetarlicha darajada amalga oshirishimiz mumkin. Bu tendensiya asossiz emas.
Bekzod Zokirov:
– Hukumatda ham shunaqa bahslar ketyapti, deb o‘ylayman. Xalqqa pul berish, degan chora qo‘llandi. U o‘zini oqlamadi. Korxonalarga pul berishimiz kerak, degan fikrlar bo‘lyapti. Davlat xalqaro institutlardan katta miqdorda qarz bo‘lib qoldi. Bu qarzni qaytarishimiz kerak.
Masalan, xalqaro moliya tashkiloti bizga qarz beryapti va bu o‘z-o‘zidan kelmaydi, tekin pulmas. Qarzni qaytarish uchun budjetni qisqartirish kerak, degan muhokamalar bo‘lgan. Ijtimoiy to‘lovlardan qisish, degan xavf oldimizda turadi. Oylik, pensiyalardan pulni qisish mumkin. Bu biz uchun juda katta halokat bo‘lishi mumkin. Hukumatdagilar buni o‘ylashi kerak.
Keyingi masala informal iqtisodiyotni rasmiy joyga o‘tkazish masalasini ko‘rishimiz kerak. Bu biz uchun soliqlar oshishiga, har xil to‘lovlarni to‘lashga va davlat budjeti oshishiga olib keladi. Qo‘rqib turgan odamlar ishchi olishi mumkin.
Valijon To‘raqulov,
Inha Universiteti xalqaro savdo bo‘yicha doktoranti (Janubiy Koreya):
– Bekzod, haqiqatan to‘g‘ri aytdi. Pandemiyada hukumat odamlarga moddiy yordam berish orqali iqtisodiyotni jilovlamoqchi. Sababi odatda odamlarga ilmiy narsa aytilsa, keyin shunga ishonishadi.
Iqtisodiy jihatdan aytsak, har qanday inqiroz shakli har xil, lekin mohiyati bir xil. Talab va taklif bir-biriga o‘ta turg‘un bo‘lib qolgan paytda inqiroz hosil bo‘ladi. Mana shunda talabni jonlantirvorish kerak. Buning eng yaxshi yo‘li odamlarga ma'lum mablag‘ni berish. Shunday qilsa, ular bozorga chiqib nimadir sotib oladi. Keyin taklif bo‘ladi. Zanjir aylanib, mening xarajatim kimningdir foydasi bo‘lgani uchun iqtisodiyot yana jonlanib ketadi.
Inqirozga qarshi kurashish jamg‘armasining ancha qismi ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlashga sarflanayotgani bo‘yicha signallar kelyapti. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar tajribasidan kelib chiqib, ko‘proq iste'molchilarni qo‘llasak maqsadga muvofiq bo‘lardi.
Jamshid Niyozov suhbatlashdi
Tavsiya etamiz
Tramp 2.0 o‘zgargan Yaqin Sharqqa nimalar va’da qilmoqda?
Jahon | 21:45 / 20.01.2025
3 ga 90. Isroil va Hamas o‘rtasidagi sulh qanday kechmoqda?
Jahon | 20:11 / 20.01.2025
Xalqaro tanlovda g‘olib bo‘lgan prezident maktabi o‘quvchilariga BYD sovg‘a qilindi
O‘zbekiston | 19:59 / 20.01.2025
“Eng xavfsiz parvoz tanlanadi” - Uzbekistan Airways osmondagi favqulodda holatlarga tayyormi?
O‘zbekiston | 17:03 / 20.01.2025
So‘nggi yangiliklar
-
O‘zbekistonda ikkita yangi ekologik loyiha ishga tushirildi
O‘zbekiston | 14:50
-
O‘zbekiston va Qozog‘iston mehnat migratsiyasi bo‘yicha ikki tomonlama bitim imzolaydi
O‘zbekiston | 14:44
-
Bayden Trampning bir qator taniqli raqiblarini afv etdi
Jahon | 14:30
-
Qo‘li kesilgan 2 oylik chaqaloq: uning yaqinlari shifokorlardan norozi
Jamiyat | 14:20
Mavzuga oid
09:58 / 18.01.2025
“Gullayotgan” avtofiribgarlik, sohadagi kuchli proteksionizm oqibati – mutaxassislar bilan suhbat
10:28 / 12.04.2023
«Maktab hojatxonalarining sifati o‘quvchi davomatiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq» - iqtisodchi
19:36 / 27.01.2023
«Ortiqxo‘jayev poytaxtni qonunlar asosida emas, bilganicha boshqardi» – iqtisodchi
15:37 / 05.07.2022