«Ayollar huquqlarini ta'minlash iqtisodiy o‘sishga olib keladi» - Helena Freyzer bilan suhbat

«Tarixiy o‘zlikni anglashga urinish kuchaygani – so‘nggi o‘n yilliklarda O‘zbekistonda ro‘y bergan eng muhim o‘zgarishlardan biri», – deydi Toshkentga ilk marta talabalik paytida kelgan Helena Freyzer.

– O‘tgan yili BMTning Toshkentdagi vakolatxonasi o‘tkazgan tadbirda siz O‘zbekistonga ilk marta 90-yillar boshlarida kelganingiz haqida aytib bergandingiz. O‘sha vaqtdagi taassurotlaringizni tomoshabinlarimiz bilan ham o‘rtoqlashsangiz.

– Ha, albatta. Shunday qilib, men birinchi marta O‘zbekistonga kelganimda talaba edim. Meni ilhomlantirgan va o‘qishim bilan bog‘liq joylarga borish uchun sayohat stipendiyasi yutgandim. Markaziy Osiyoga 1993 yilda kelganman. O‘sha sayohat menda katta taassurot qoldirgan. Dastlab Buyuk Britaniyadan Moskvaga, keyin Toshkentga, u yerdan esa Ulan-Batorga parvoz qilgandik. Keyin esa biz Chingizxon qoldirgan tarixiy yo‘llardan yurib, quruqlik orqali g‘arbga tomon yo‘l yurdik, ya'ni Mo‘g‘uliston g‘arbidan Qozog‘istonga borishga harakat qildik, bu unchalik ham oson bo‘lmagan. Yosh bo‘lganimiz tufayli ko‘p narsalar haqida sodda fikrlar edik, o‘sha paytda chegaralarda vaziyat murakkab bo‘lganidan bexabar bo‘lganmiz. Oxir-oqibat, Mo‘g‘uliston chegarachilari bilan bo‘lgan o‘ziga xos va qiziqarli muzokaralardan so‘ng chegarani kesib o‘tishga muvaffaq bo‘lganmiz.

Mo‘g‘ulistondan Qozog‘istonga kirib, Olmaotaga yo‘l oldik. U yerda avtobusga o‘tirib, O‘zbekistonga keldik. Men O‘zbekistondagi ajoyib tarixiy shaharlarni ko‘rishdan, bu mamlakat va mintaqaning madaniy merosi va tarixiy boyligini ko‘rishga muyassar bo‘lganimdan juda xursand bo‘ldim, hayratlandim, hayajonlandim. Biz Samarqand, Buxoro, Shahrisabz shaharlarini ziyorat qildik. So‘ng Qirg‘iziston orqali Xitoyning Qoshg‘ar shahriga yetib bordik, so‘ngra Pokiston orqali Dehligacha bordik. Shunday qilib, biz haqiqatan ham tarixiy Buyuk ipak yo‘lidan yurib sayohat qilgandik.

– O‘zbekistonga birinchi tashrifingiz 1993 yilda bo‘lgan ekan. Oradan 20 yilcha vaqt o‘tib, siz yana O‘zbekistonga keldingiz. Bu ikki davrdagi O‘zbekistonni taqqoslay olasizmi?

– O‘tgan yillar davomida O‘zbekiston ayniqsa qadimiy tarixi bilan yana birlashayotgani meni juda xursand qiladi. Yoshlarga bir necha ming yillik tarix, madaniyat, ilmiy bilimlarni tushuntirishga, O‘zbekistonda tug‘ilib, keyinchalik Hirotga, Bog‘dodga ko‘chib o‘tib, buyuk olimlar, gumanistlar va Islom dinining buyuk shaxslariga aylangan kishilarning ahamiyatini anglashlari uchun qilinayotgan sa'y-harakatlar menda katta taassurot qoldirdi. Shu hududdan yetishib chiqqan allomalar global miqyosda ilm-fan va jahon adabiyotiga ulkan hissa qo‘shdilar. Men uchun aynan shu, ya'ni tarixiy o‘zlikni anglashga urinish kuchaygani – so‘nggi o‘n yilliklarda O‘zbekiston ro‘y bergan eng muhim o‘zgarishlardan biridir.

Shubhasiz, O‘zbekistonda bo‘lganimning so‘nggi 4 yilida biz juda tezkor o‘zgarishlarni ko‘rdik. Esimda, koordinator sifatida ish boshlaganimda mendan oldin bu lavozimda ishlagan hamkasbim Toshkentda yaxshi kofe topish juda qiyin degandi, chunki hamma asosan choy ichadi. Hozir esa hamma joyda ajoyib qahvaxonalar bor. Toshkentda mazali kofe topish endi muammo emas. Shunday qilib, biz 3 yil oldin boshlangan bozor islohotlari mamlakatdagi imkoniyatlarni qanday ro‘yobga chiqarganini ko‘rdik. Garchi, albatta, hukumat ilgari surgan maqsad va vazifalarning barchasini amalga oshirish uchun hali ko‘p vaqt zarur bo‘ladi.

Yana nimalar o‘zgarganiga to‘xtalsak, menimcha, bu – ochiqlik hissi. 28 yil oldin O‘zbekistonga ilk marta kelganimda, hamma joyda juda ko‘p politsiyachilar bor edi. Ehtimol, chet elliklarga xavotir bilan qarashgandir. Masalan, chet ellik talaba bo‘lganim uchun meni ayg‘oqchi sifatida qabul qilgan bo‘lishlari ham mumkin, lekin, albatta, aslida unday emasdi. Men shunchaki bu ajoyib mamlakatga kelish uchun stipendiya olishga muvaffaq bo‘lgan edim, ammo baribir, bu shunchaki oddiy narsa emas edi. Bilasizmi, o‘sha paytda O‘zbekistonga sayyohlar hozirgidan ancha kam kelardi, ular asosan guruh bo‘lib kelib, muayyan mehmonxonalarda qolishardi. Bugunga kelib esa bu butunlay o‘zgardi. Mamlakatning turizmga ochiqligi juda ajoyib. Politsiya sayyohlarni kuzatishdan ko‘ra ko‘proq ularga yordam beradi. Shunday qilib, men mamlakatingizda juda ko‘p yaxshi o‘zgarishlarni ko‘rdim.

– Suhbatimizni gender tengligi mavzusi bilan davom ettirsak. O‘tgan yildan boshlab, gender tengligi jamoatchilik faol muhokama qilayotgan mavzulardan biriga aylandi. Bu boradagi qarashlaringiz bilan o‘rtoqlashsangiz.

– Albatta. Menga O‘zbekiston hukumati kun tartibida gender tengligi muhim ahamiyat kasb etgan davrda bu yerda ishlash nasib qildi. Avvaliga, gender tengligi masalasiga jiddiy qarashimning sababini tushuntirsam. Gender tengligi – nafaqat ijtimoiy adolat, huquqlardan foydalanish, balki iqtisodiy o‘sish demakdir. Xalqaro valuta fondi o‘z global ma'lumotlariga asoslanib, ayollar va erkaklardagi imkoniyatlar o‘rtasidagi farqni minimumga tushirish mamlakat yalpi ichki mahsulotini 35 foizga oshirishi mumkinligini ko‘rsatadigan tadqiqotni e'lon qilgan. Bu juda katta miqdor.

O‘zbekiston aholisining katta qismini yoshlar tashkil etadi. Bu yerda ish izlayotgan yoshlar ko‘p. YuNISEF ma'lumotlariga ko‘ra, O‘zbekistondagi yoshlarning 53-54 foizi kasbiy tayyorgarlikdan o‘tmaydi. Gender farqni ko‘rib chiqsangiz, bu juda katta. Agar biz ushbu guruhdan 19 yoshdan 30 yoshgacha bo‘lgan ayollarni chiqarib tashlasak, bu 74 foizgacha o‘sadi. Ya'ni ushbu yosh toifasidagi ayollarning aksariyati ishlamaydi, o‘qimaydi yoki kasb-hunar ta'limini olmaydi.

Ayollar va qizlar o‘z mamlakatlari ravnaqiga hissa qo‘shishi uchun ularning erkaklar bilan bir xil huquq va imkoniyatlarga ega bo‘lishlarini ta'minlash juda muhimdir. BMTning ushbu pozitsiyasi tashkilotning asosiy hujjatlarida ham qayd etilgan. Chunki ayollarni munosib sharoitlarda kasbiy faoliyatga jalb qilish, ularning ijtimoiy himoyasi, sog‘liqni saqlash va ta'lim olish imkoniyatlarini oshirish – jamiyat rivojlanishiga, iqtisodiyotning o‘sishiga yordam beradi. Qolaversa, kelajakda bizning izimizdan ergashadigan va mamlakat rivojiga o‘z hissasini qo‘shuvchi bolalar avlodini tarbiyalashga yordam beradi.

– Ayollarni o‘z ustida ishlashga qaysi omillar yordamida rag‘batlantirish mumkin?

– O‘ylaymanki, qo‘llab-quvvatlovchi muhit yaratish bolaning erta yoshligidan boshlanadi. Ota-ona avvalo farzandlariga ishonch bildirishi, shu bilan birga o‘g‘il va qiz bolalarga bir xil imkoniyat yaratishi zarur.

Qizlarning ham o‘z orzulari bo‘lishiga imkon berish lozim. Masalan, mening orzum Markaziy Osiyoga sayohat qilish edi. O‘sha paytda ota-onam menga: «Bu sayohat xavfli, sen qiz bolasan, yolg‘iz borolmaysan», deyishi mumkin edi. Ular esa aksincha: «Omad senga, qizim! Ehtiyot bo‘l, biz senga maqsadlaringga erishish uchun bor kuchingni sarflashni o‘rgatdik. Sog‘-salomat qaytib kelgin», deyishgan.

Bunday ota-ona – bolalar uchun ajoyib sovg‘a. Bu borada omadim kelgan. Biz ko‘p bolali oilamiz: ota-onam, 5 qiz va bir o‘g‘il. Shunga qaramay, hammamizda bir xil imkoniyat bo‘lgan. Shuning uchun bu juda muhim lahza.

Biz BMTda butun dunyo miqyosidagi ma'lumotlarni ko‘rib chiqamiz, ular har doim bir xil muammolarga ishora qilmoqda: biz avvalo ta'lim va sog‘liqni saqlash xizmatlaridan o‘g‘il va qizlar teng foydalanishiga erishishimiz zarur.

Biz turli jamiyatlarda qizlar o‘z oldilarida turgan ko‘plab to‘siqlarni yengib o‘tishiga erishishimiz kerak. Bu juda qiyin: buning uchun oilalar, jamiyatlar boshqacha fikrlay boshlashi, hukumatlar mavjud diskriminatsiya va to‘siqlarni bartaraf etishga imkon beradigan siyosatni olg‘a surishlari zarur.

Bilasiz, bugungi kunda O‘zbekistonda olib borilayotgan ijtimoiy siyosat ilg‘orlashgan. Masalan, maktabgacha ta'limni rivojlantirish harakatlari. Bu nafaqat bolalar uchun, balki avvalgi ishiga qaytishi yoki yangi ish topishi mumkin bo‘lgan onalar uchun ham juda yaxshi. Bunday siyosat ayollarning normal ishlashi uchun sharoit yaratib beradi.

Bola parvarishi haqida ham to‘xtalmoqchiman. Bola parvarish qilish uchun erkaklar ham ayollar kabi maxsus ta'tilga chiqish huquqiga ega bo‘lishi kerak. Masalan, Shvetsiya bu borada ancha ilg‘or, bu yerda erkaklar va ayollar bola tug‘ilgandan keyin ota-ona ta'tilini bo‘lishishadi. Bola parvarishlashni erkaklar ham o‘z zimmasiga olishi – qizlarning kamsitilishi kamayishiga ham xizmat qiladi. Bundan tashqari, bolalarga otalari bilan ko‘proq vaqt o‘tkazish imkonini beradi. Shu orqali ayollar ham mehnat bozoriga qaytish va mamlakat iqtisodiyotiga hissa qo‘shishi mumkin bo‘ladi. Demak, bundan hech kim yutqazmaydi.

– Ayollarni shaxs sifatida rivojlanishga undovchi omillar nimalar bo‘lishi mumkin?

– Bu savolingizga javobni qisman aytib o‘tdim. Bu – siyosiy nuqtayi nazarni o‘zgartirish, stereotiplar va kamsitishlarni yo‘q qilish kabi omillar.

Ayollar xoh siyosatchi, xoh qaror qabul qiluvchi amaldor yoki tadbirkor sifatida hayotimizda to‘liq ishtirok etishi uchun ularga qulay huquqiy muhit zarur. Ayollar o‘zlarining biznes g‘oyalarini amalga oshirish uchun erkaklar bilan teng moliyaviy imkoniyatlarga ega bo‘lishlari kerak. O‘z bizneslarini himoya qilish uchun qonun oldida ham bir xil huquqlari bo‘lishi zarur. Ular o‘z huquqlaridan foydalanishi uchun bola parvarishi institutlari va ta'lim imkoniyatlari bo‘lishi kerak. Bularning ko‘pi O‘zbekistonda amalga oshirilmoqda. Yaqinda qabul qilingan gender tenglikka oid yangi qonun qulay huquqiy bazani yaratish yo‘lidagi juda muhim qadam bo‘ldi.

Ammo masalaning boshqa tomoni – stereotiplar va kamsitishlarga qarshi kurashish ham kerak. Bunda nafaqat ayollar, balki erkaklar ham faol bo‘lishi zarur. Biz bilamizki, Senat raisi Norboyeva xonim gender tengligini faol himoya qiladi, ammo bizga bu g‘oyalarni faol targ‘ib qiladigan erkaklar ham kerak. Bizga gender tengligi mamlakat uchun, jamiyat uchun va bolalar uchun foydali ekaniga ishonadigan yetakchi erkaklar kerak. Va menimcha, bu qadam har doim biroz qiyinroq. Ammo buni albatta ro‘yobga chiqarish mumkin deb o‘ylayman. Men gender tengligiga qat'iy ishonadigan erim borligidan faxrlanaman.

– Ayol baxti uchun qaysi jihatlarni muhim deb hisoblashingiz haqidagi fikrlaringiz bilan o‘rtoqlashsangiz.

– Men uchun baxt – o‘z ishim orqali jamiyat hayotiga hissa qo‘shayotganimni his qilib yashash, shu bilan birga ona sifatida, rafiqa sifatida zavqlanib hayot kechirishdir. Boshqalarning hayotini yaxshilash uchun hissa qo‘shayotganimdan baxtiyorman. Men Birlashgan Millatlar Tashkilotida ishlayman, BMT har doim juda muhim narsalarni qo‘llab-quvvatlashiga ishonaman. BMT – mamlakatlar xalqiga barqaror rivojlanish, inson huquqlari, tinchlik va xavfsizlikka erishish uchun qo‘lidan kelganicha yordam berishga intiladi.

Aytmoqchimanki, men jamiyat rivoji uchun hissa qo‘shayotganimni his qilishimdan baxt tuyaman. Ammo faqat bu emas, yaxshi ona, yaxshi turmush o‘rtoq bo‘lishga, oilamga g‘amxo‘rlik qilishga intilayotganim tuyg‘usi ham menga baxt beradi. Farzandlar barkamol voyaga yetishi – biz ota-onalarning vazifamiz.

– BMT ayollar hayotini yaxshilash va gender tengligini qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha qanday ishlarni amalga oshirmoqda?

– BMTning mamlakatlardagi jamoalari gender tengligi ustida ko‘p ishlar qiladi. Chunki bu – tashkilotimizning asosiy tamoyillaridan biridir. Biz gender tengligisiz barqaror rivojlanish bo‘lmaydi deb hisoblaymiz. Ayollarning jamiyat hayotidagi faol ishtiroki, imkoniyatlardan foydalanishi va o‘zlariga mos yo‘nalishda jamiyatga hissa qo‘shishiga erishmasdan turib, 2030 yilga belgilangan maqsadlarimizni amalga oshira olmaymiz.

BMT O‘zbekiston hukumatining gender tengligiga erishish bo‘yicha milliy intilishlarini doim qo‘llab-quvvatlab keladi. Biz parlament a'zolari va vazirliklar o‘zlari qabul qilayotgan qarorlarining ayollar hayotiga ta'sirini baholashi zarur, deb hisoblaymiz. Qabul qilinayotgan qarorlar yaxshilab o‘ylangan bo‘lishi kerak va gender tengligi bo‘yicha e'lon qilingan siyosatga muvofiq bo‘lishi lozim, shunda u erkaklar va ayollarga birdek manfaatli bo‘ladi.

Shuningdek, biz hukumat ayollar to‘g‘risida yetarlicha statistik ma'lumot berishini qo‘llab-quvvatlaymiz. Chunki ayollarning alohida ehtiyojlari, ular qarshisidagi to‘siqlarni tushunish – hukumatga yaxshi siyosat olib borishiga yordam beradi. Bu juda muhim masala. Va bu yo‘nalishda juda ko‘p ishlarni amalga oshirish kerak.

Qolaversa, biz hukumatni genderga asoslangan zo‘ravonlik muammosini hal qilishda qo‘llab-quvvatlaymiz. Agar biz gender tengligiga erishmoqchi bo‘lsak, bu mavzuga alohida e'tibor qaratishimiz kerak. Zo‘ravonlikka duch kelganlar yuridik yordam va kerak bo‘lsa boshpana olishlari, ularning xavfsizligi ta'minlanishi zarur. Zo‘ravonlik jabrlanuvchilari qayta oyoqqa turishlari va yana to‘liq hayot kechirishlari, mamlakat rivojiga o‘z hissalarini qo‘shishlari uchun barcha imkoniyatlarni ishga solishimiz kerak.

BMTning barcha tuzilmalarida gender o‘lchovlar bor. Masalan, Xalqaro mehnat tashkiloti O‘zbekistondagi majburiy mehnat bilan bog‘liq vaziyatni monitoring qilish asnosida, paxta teruvchilarning aksariyati ayollar ekaniga e'tibor qaratib keladi. Ular – mavsumiy ishchilar. Majburiy mehnatga barham berish masalasiga yechim izlayotganda nega bu ayollar paxta terishga kelishayotgani, ularning daromadlari, ijtimoiy himoyasi kabilarni tushunib olish muhimdir.

Nafosat Tojiboyeva suhbatlashdi.
Tasvirchi – Otaxon Yusupov
Montaj ustasi – Mirvohid Mirrahimov