«Turmada o‘tirib, sizlarga qarshi kurashib o‘laman» – Muhammad Ali nega Vetnam urushiga borishdan bosh tortgandi?

Ikkinchi jahon urushi tugagandan keyin ham insoniyat tin olmayapti va dunyo yana ko‘plab urushlarni ko‘rdi. 1960-70 yillarda AQSh Vetnamda, 1979-1989 yillarda SSSR Afg‘onistonda, XXI-asrga o‘tib AQSh Afg‘oniston va Iroqda Rossiya esa Gruziya hamda Ukrainada urush olib bordi.

Bu urushlarning aksariyati bosqinchilik urushlari bo‘lib, ularda millionlab begunoh insonlar halok bo‘ldi, shahar va qishloqlar vayronaga aylandi. O‘z vaqtida bunday urushlarga ko‘pchilik o‘z noroziligini bildirgan edi.

Joriy yil 24 fevral kuni Rossiya armiyasi ochiqchasiga Ukrainaga bostirib kirdi. Rossiyaning bu bosqinchilik harakati mamlakatning o‘zida ham ko‘plab fuqarolarning noroziligiga sabab bo‘ldi. Ular orasida taniqli shaxslar ham bor.

Agar yaqin tarixga qarasak, bir paytlar AQShning Vetnamda olib borgan urushi ham aksariyat amerikaliklarning noroziligiga sabab bo‘lgan va ular orasida mashhur bokschi Muhammad Ali ham bor edi.

Muhammad Ali nafaqat AQShning Vetnamda, balki SSSRning Afg‘onistonda olib borgan bosqinchilik urushiga qarshi bo‘lgani bilan ham ko‘pchilikning yodida qolgan.

Muhammad Ali haqida

Muhammad Ali 1942 yilning 17 yanvar kuni AQShning Kentukki shtati Luisvill shahrida dunyoga kelgan. Tug‘ilganda uning ism-sharifi Kassius Kley bo‘lgan.

12 yoshidan boks bilan shug‘ullana boshlagan Kassius Kley musobaqalarda ham qatnasha boshlaydi va 1956 yilda 14 yoshida «Oltin qo‘lqop» mukofotini qo‘lga kiritadi. U maktabni bitirgan paytida havaskor boksda 100ta g‘alabaga erishgan va bor-yo‘g‘i 8 marta mag‘lubiyatga uchragandi.

Maktabni tugatib professional boksga o‘tmoqchi bo‘lib turgan Kassiusga murabbiylari avval olimpiada chempioni bo‘lishi lozimligini aytishadi. U olimpiyada yo‘llanmasini qo‘lga kiritadi va 1960 yilda Rim shahrida o‘tkazilgan musobaqalarda boks bo‘yicha yarim og‘ir vazn toifasida chempion bo‘ladi.

Kassius o‘sha yiliyoq professional boksga o‘tadi ilk jangini o‘tkazadi. Ko‘plab raqiblarini mag‘lubiyatga uchratgan Kassius 1964 yilda Sonni Listonni yengib o‘ta og‘ir vazn toifasida jahon chempioni bo‘ladi. O‘sha yili Islom dinini qabul qilib, ism-sharifini Muhammad Ali deb o‘zgartiradi.

Muhammad Ali o‘z faoliyati davomida o‘ta og‘ir vazn toifasida 61 ta jang o‘tkazgan. Undan 56 tasida g‘alaba qozongan, 5 tasida mag‘lubiyatga uchragan va besh marta «Yil bokschisi» bo‘lgan. 1999 yilda «Asr sportchisi» deb tan olingan.

Islomni qabul qilishi

Muhammad Ali Islomni qabul qilganini 1964 yilda o‘ta og‘ir vazn toifasida jahon chempioni bo‘lgandan so‘ng e’lon qilgan bo‘lsa-da, uning bu dinga qiziqishi 1960-yillarning boshida paydo bo‘lgandi.

1961 yilda u Mayamida AQShdagi qora tanli musulmonlar rahnamosi bo‘lgan taniqli voiz Elijah Muhammadning safdoshi Abdul Rahmon bilan uchrashadi. U Muhammad Alini masjidga olib boradi.

O‘sha paytda AQShda irqchilik avjiga chiqqan, oq tanlilar uchun turli xizmat ko‘rsatish muassasalari, jamoat transportlari, hatto ishxonalardagi hojatxonalargacha alohida edi. Bunday joylarga qora tanlilar kira olmasdi.

Ana shunday holatda Muhammad Ali Mayamidagi masjidda oq tanlilar va qora tanlilarning yonma-yon namoz o‘qishlarini, ibodatdan so‘ng bir-birini bag‘riga bosishlarini ko‘rib hayratlanadi. Unga Islomda irq, millat ajratish yo‘qligini, barcha bir-biriga og‘a-iniday birodar bo‘lishini tushuntirishadi.

Mayamidagi masjidda ko‘rgan holati Muhammad Aliga juda qattiq ta’sir qiladi. Shundan so‘ng Islom dini va uning arkonlarini o‘rgana boshlaydi. Oradan biroz o‘tib u Islom dinini qabul qilganini e’lon qiladi.

Muhammad Ali Islom dinini qabul qilganini shunday ta’riflaydi:

«Men ringda Amerika uchun jang qildim va olimpiada oltin medalini oldim. O‘sha kuni restoranga kirib, buni nishonlashni istadim, ammo amerikaliklar meni u yerdan quvib chiqarishdi. «Qora tanlisan», deb menga ovqat berishmadi. Alam bilan sohilda kezar ekanman, Amerika uchun olgan oltin medalni daryoga uloqtirdim. Masjidga kelib qoldim va u yerda oq tanli bilan qora tanli bir safda o‘tirganini, bir-biri bilan og‘a-inidek suhbatlashayotganini, birga namoz o‘qib, keyin bir-birini bag‘riga bosayotganini ko‘rdim. Men Islomni qabul qilishimni aytdim. Imom menga shahodat kalimasini o‘rgatdi. Men chempionlik shohsupasida turib, yig‘lamagandim, hozir yig‘ladim. Chempionligimdan ko‘ra hozir buyukroq martabada turganimni his qilib, yig‘ladim…»

Muhammad Ali Vetnam urushiga qarshi

Ikkinchi jahon urushidan keyin mustaqillik uchun davom etgan sakkiz yillik urushdan so‘ng 1954 yilda Vetnam ikkiga bo‘linib qoladi. Mamlakat shimolida SSSR yordamida Vetnam Demokratik Respublikasi, janubda esa AQSh yordamida Vetnam Respublikasi tuziladi.

1959 yilda shimolliklar mamlakat janubini bosib olish uchun urush boshlaydi. 1961 yildan boshlab AQSh janubliklarga harbiy yordam ko‘rsatishni boshlaydi.

1964 yil noyabrda Lindon Jonson AQShning 36-prezidenti etib saylanadi (1963 yilda prezident Jon Kennedi o‘ldirilgandi). AQSh Kongressi yangi saylanadigan prezidentga lozim bo‘lganda Janubiy-Sharqiy Osiyoda harbiy kuch ishlatish huquqini beradi.

Shundan so‘ng 1965 yil mart oyidan boshlab AQSh Vetnamga ko‘p miqdorda harbiylarini jo‘nata boshlaydi. Keyinchalik oddiy aholi ham urushga jo‘natila boshlanadi. Ammo ko‘pchilik bu urushga qarshi edi va uni bosqinchilik deb hisoblardi.

1967 yilda Muhammad Ali ham Vetnam urushida qatnashayotgan AQSh harbiylari safiga chaqiriladi. Ammo bokschi armiyada xizmat qilishdan bosh tortadi. O‘shanda u Vetnam urushiga bormasligini «bosqinchilik urushida qatnashmasligi va bu ish e’tiqodiga zid ekani» bilan izohlaydi.

Shuningdek, bokschi hatto qurolli kuchlar safidagi xo‘jalik ishlarida qatnashishni ham istamaydi.

Muhammad Ali Vetnam urushiga bormasligini ma’lum qilganidan bir soat o‘tib, Nyu-York shtati Sport komissiyasi undagi bokschilik litsenziyasini bekor qiladi. Yana Muhammad Alini jahon chempioni deb hisoblamasligini bildiradi.

Shundan so‘ng yana ko‘plab shtatlarning Sport komissiyalari ham shunday qaror qabul qilishadi. Muhammad Ali o‘ta og‘ir vaznda chempion bo‘lgan yo‘nalish egasi Butunjahon Boks assotsiatsiyasi undan chempionlikni tortib oladi. Shuningdek, mamlakatdan chiqib ketmasligi uchun uning pasportini ham tortib olishadi.

1967 yilda Muhammad Ali harbiy xizmatni o‘tamasa, jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkinligi haqida ogohlantirish oladi. Biroq bokschi o‘z fikridan qaytmaydi. Oqibatda, uning ustidan jinoyat ishi ochiladi.

1967 yil 19 iyun kuni Xyuston shahrida bo‘lib o‘tgan sud majlisi to‘qqiz soat davom etadi va sudyalar Muhammad Alini aybdor deb e’lon qiladi. Unga 5 yil qamoq jazosi beriladi va 10 ming dollar jarimaga tortiladi. Muhammad Alining advokatlari bu hukm ustidan apellyatsiya berishadi.

O‘sha sudda 25 yoshli bokschi so‘zlagan nutq hali-hanuz unutilmaydi:

«Men vetnamliklar bilan janjallashmaganman, ularga birorta xusumatim yo‘q. Ular menga hech bir yomonlik qilishmagan, meni negr deb haqorat qilishmagan, huquqlarimni cheklashmagan, sud-so‘roqsiz olomon qilishmagan. Meni qamoqxonaga jo‘natmoqchi bo‘lsalaringiz — marhamat. Lekin men bu bechora baxtsiz insonlarni o‘ldirish uchun 10 ming kilometr yo‘l bosmayman. Yaxshisi men, turmada o‘tirib, sizlarga qarshi kurashib o‘laman. Chunki aynan sizlar mening yo‘limga to‘g‘anoq bo‘lib, mening boshqalar bilan teng bo‘lishimga qarshi chiqmoqdasiz, mening diniy huquqlarimni hurmat qilmayapsizlar. Vetnamliklarga esa menda zarracha e’tiroz yo‘q».

Ikkinchi sud majlisi Yangi Orleanda bo‘lib o‘tadi va unda birinchi sudning hukmi o‘zgarishsiz qoldiriladi. Shundan so‘ng bokschining advokatlari AQSh oliy sudiga apellyatsiya kiritishadi.

Sud mahkamalari davom etayotgan paytda Muhammad Ali ozodlikda qoladi. 1971 yil 28 iyunda AQSh Oliy sudi bokschining ishi bo‘yicha yakuniy hukmni chiqaradi. Unga ko‘ra Muhammad Ali o‘z diniy qarashlari tufayli harbiy xizmatdan bosh tortishga haqli deb topiladi. Avvalgi sud hukmi bekor qilinadi va bokschi oqlanadi.

Shundan so‘ng Muhammad Alining litsenziyasini va chempionlik kamarini qaytarib berishadi. Uning barcha huquqlari tiklanadi va bokschi musobaqalarda qatnasha boshlaydi.

Muhammad Ali O‘zbekistonda

1978 yil 12-21 iyun kunlarida Muhammad Ali rafiqasi Veronika Porshe, murabbiyi, menejyeri, advokati va boshqa shaxslar hamkorligida SSSRga safar qiladi.

Dastlab u Moskvada bo‘ladi va bokschiga «Ulug‘ sovetlar mamlakati»ning poytaxtini ko‘rsatishadi. 15 iyun kuni Muhammad Ali Toshkentga keladi. Uning maqsadi SSSR musulmonlarining hayoti bilan tanishish edi.

O‘sha paytda SSSRdagi islomiy ta’lim beradigan yagona oliy ta’lim muassasasi – Toshkent Islom instituti, shuningdek, Islom olamida mashhur bo‘lgan Imom Buxoriy tug‘ilgan shahar va uning qabri ham O‘zbekistonda edi. Shu sababli Muhammad Ali O‘zbekistonga kelishni xohlaydi. Safar dasturida bokschining Samarqand va Buxoroga borishi ham rejalashtirilgan edi.

Muhammad Ali Toshkentda ikki kun bo‘ladi va bu yerda unga shaharning diqqatga sazovor joylarini ko‘rsatishadi. Bokschi Toshkentda O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlari diniy idorasi rahbari, muftiy Ziyoviddinxon ibn Eshon Boboxon bilan uchrashadi. Uning xonadonida mehmon bo‘ladi.

Muhammad Ali 17 iyun kuni Samarqandga boradi. Ko‘hna shaharda bokschi tarixiy yodgorliklarni tomosha qiladi. Masjidga tashrif buyurib, namoz o‘qiydi. 18 iyun kuni vaqt tig‘izligi bois Buxoroga borish rejasi bekor qilinib, Moskvaga qaytib ketadi.

1978 yil 21 iyun kuni Muhammad Ali Nyu-Yorkka uchib ketadi. Ertasi kuni «Komsomolskaya pravda» gazetasida «Muhammad Ali: Men ko‘rganlarning hammasi ajoyib» sarlavhasi bilan maqola chop etiladi. Unda bokschi SSSRga qilgan safaridan olgan taassurotlari haqida gapirgan va muxbir uning so‘zlarini yanada ko‘pirtirib bergan edi.

Muhammad Ali Afg‘on urushiga qarshi

1979 yil dekabr oyida SSSR harbiylari Afg‘onistonga bostirib kiradi va oqibatda bu mamlakatda notinchlik boshlanadi. Bir yil oldin sovet ittifoqiga safar qilgan va AQShga qaytgach bu davlatni maqtagan bokschi SSSR rahbariyatining bu ishini darhol qoralab chiqadi.

Shundan so‘ng u dunyo bo‘ylab qilayotgan safarlarida SSSRning Afg‘onistonda olib borgan bosqinchilik urushini qoralashda davom etadi.

Bundan tashqari, Muhammad Ali AQSh prezidenti Jimmi Karterning 1980 yilda o‘tkazilishi belgilangan Moskvada olimpiadasini boykot qilish haqidagi tashabbusini qizg‘in qo‘llab-quvvatlaydi.

Muhammad Alining Afg‘on urushiga qarshi targ‘iboti Moskvada noxush kutib olinadi. Bir yil avval mashhur bokschini maqtagan sovet matbuotida Muhammad Alini qoralab ko‘plab maqolalar e’lon qilinadi.

Muhammad Ali adolat va haqiqat uchun kurashgan, bu yo‘lda dunyoning ikkita yirik davlati tomonidan olib borilgan bosqinchilik urushlarga dadil qarshi chiqa olgan edi.

Boksdan ketishi va vafoti

1978 yilda Muhammad Ali boksdan ketishni rejalashtiradi. Ammo oxirgi raqib sifatida tanlangan raqibidan yengiladi. Bir necha oydan so‘ng o‘tkazilgan takroriy jangda u raqibini yengadi va chempionlik kamarini qaytarib oladi. Shundan so‘ng u katta boksdan ketishini e’lon qiladi.

Ammo Muhammad Alining moliyaviy sharoiti uni yana katta boksga qaytishiga majbur qiladi. 1980-1981 yillarda yana bir nechta jang o‘tkazgan bokschi ularda mag‘lubiyatga uchraydi. 1981 yil dekabr oyida o‘tkazilgan jangda yutqazgach Muhammad Ali ringga qaytmaydi.

Faoliyatini tugatgandan so‘ng ko‘p o‘tmay Muhammad Ali Parkinson kasaliga chalinib qoladi. Shunday bo‘lsa ham u dunyo bo‘ylab turli xayriya tadbirlarida sport musobaqalari faxriy mehmoni sifatida ishtirok etadi.

Hollivudda «Shon-sharaf xiyoboni» bor. U yerdagi yo‘lakda AQShlik mashhur insonlarning, kinoyulduzlarning ismi toshga o‘yib yozilgan. 2002 yilda Muhammad Alining ham ismini shu yo‘lakka yozishni rejalashtirishadi.

Bundan xabar topgan Muhammad Ali o‘zining ism-sharifini yerda emas, devorga yozishsa bu ishga rozi bo‘lishini aytadi. U Muhammad sallollohu alayhi vasallamning ismini yo‘lakda bo‘lishi va uni hamma bosib o‘tishini xohlamaydi. «Shon-sharaf xiyoboni» mas’uli Anna Martines bunga rozi bo‘ladi va Muhammad Ali ismi yo‘lak oldidagi devorga o‘rnatiladi.

2016 yil 3 iyun kuni Muhammad Ali AQShning Feniks shahrida joylashgan shifoxonada 74 yoshida vafot etadi. U 32 yil davomida Parkinson kasalligidan aziyat chekadi.

Uning dafn marosimi 10 iyun kuni o‘tkaziladi va unda qariyb 15 ming odam qatnashadi. So‘ng janoza namozi o‘qilib bokschi dafn etiladi. Bokschining dafn marosimida AQShning sobiq prezidenti Bill Klinton, Iordaniya qiroli Abdulla Ikkinchi, Turkiya rahbari Rajab Toyyib Erdo‘g‘an, mashhur Hollivud aktyorlari Uill Smit, Arnold Shvarsenegger va jahonga mashhur bokschi Lennoks Lyuis kabi nufuzli shaxslar ishtirok etadi.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.