O‘zbekiston | 20:03 / 31.05.2023
27836
17 daqiqa o‘qiladi

Yevropa Rossiyaga yordam berganlarni jazolamoqchi. Bu O‘zbekiston uchun nimani anglatadi?

Yevroittifoq Rossiyaga sanksiyalarni aylanib o‘tishda yordam berayotganlarni jazolashi kutilyapti. Yangi ro‘yxatda O‘zbekiston kompaniyalari ham bo‘lishi mumkin. Xo‘sh, ikkilamchi sanksiyaga tushish nimani anglatadi? Kun.uz bu boradagi asosiy savollarga javob olish uchun yurist Umid Orifjonov bilan suhbatlashdi.

Yevropa Ittifoqi Rossiyani Ukrainaga bostirib kirgani uchun jazolashga qaratilgan sanksiyalarining 11-to‘plamini e’lon qilish arafasida.

Bu safar Markaziy Osiyo, xususan O‘zbekiston kompaniyalari ham Rossiyaga cheklovlarni aylanib o‘tishda yordam berganlik uchun qora ro‘yxatga tushishi mumkin.

Xo‘sh, mavjud sanksion vaziyat O‘zbekiston uchun qanchalik xavfli? Kun.uz bu boradagi qator savollar bilan “Centil” advokatlik firmasi huquqshunosi Umid Orifjonovga murojaat qildi.

Sanksiyalar O‘zbekiston kompaniyalariga allaqachon yetib kelgan

— Yevropa Ittifoqi tomonidan tayyorlanayotgan va Ukraina-Rossiya urushi bilan bog‘liq 11-sanksiyalar paketi borasida gapirsak, huquqshunos sifatida Qozog‘iston yoki O‘zbekiston kabi davlatlar boshqa davlatga yordam bergani uchun sanksiyaga tushishi mumkin demagan bo‘lardim. Siyosiy jihatdan O‘zbekiston bu nizoga nisbatan betaraf munosabatda, shu sababli birlamchi sanksiyalardan qochishga yordam beradigan ayrim elementlar yoki tuzilmalar ikkilamchi sanksiyalarga tushishi mumkin. Markaziy Osiyoda joylashgan sub’yektlar birlamchi sanksiyalarga duchor bo‘lmaydi.

Asosiysi, bu kompaniyalarning Rossiyaga moliyaviy jazoni chetlab o‘tishga yordam berayotgan operatsiyalari cheklanishi mumkin. Bu noodatiy yoki kutilmagan narsa emas, degan bo‘lardim. Ammo O‘zbekiston allaqachon sanksiyalarga uchraganini bilishimiz hayratli bo‘lishi mumkin. Birinchi marta o‘tgan yili iyun yoki iyulda mahalliy logistika kompaniyasi qora ro‘yxatga kiritilganiga guvoh bo‘ldik. Keyingi ikkilamchi sanksiyaga uchragan kompaniya 10 minglab o‘zbekistonliklar ishlaydigan “Ohangaronsement” zavodi bo‘ldi.

Bu, albatta, zavoddagi ish o‘rinlariga ta’sir qiladi, bank hisobraqamlari muzlatiladi va hokazo. O‘zbekiston Markaziy banki OFAC bilan bu masalani hal qilishda ish olib borayotganini aytdi.

Umid Orifjonov

Yevropa Ittifoqining navbatdagi 11-sanksiyalar paketi uzoq vaqtdan beri muhokama qilinyapti. Albatta, u qabul qilinishi uchun ittifoqning barcha davlatlari bir ovozdan rozi bo‘lishi kerak. Bu safargi sanksiyalar paketi Yevropa Ittifoqining Vengriya, Gretsiya kabi davlatlari uchun muhim ahamiyatga ega hududlarni qamrab olyapti, shu sababli ular navbatdagi sanksiyalar paketiga rozilik bermayapti. Chunki sanksiyalar Vengriya banklariga, masalan OTP bankka ham ta’sir qilishi mumkin. Bu bank O‘zbekistonga kirib kelyapti. Yevropa banki mamlakatimizga kirib kelishidan biz manfaatdormiz.

“Sanksiyalar tabiati o‘zgardi – endi ular alohida shaxslarga, maqsadli qaratiladi”

— Bu konfliktda istalgan tomonni qo‘llab-quvvatlashda siyosiy jihatdan biz neytralmiz, na Ukraina va na Rossiyaga yordam bermayapmiz. O‘zbekistonning siyosiy qarori va pozitsiyasi neytral. Umuman olganda, biz asosiy sanksiyalar uchun nishon emasmiz. Ammo qora ro‘yxatdagi Rossiya kompaniyalari yoki shaxslarga, masalan, harbiy kuchlarga yordam bersa, O‘zbekistondagi ma’lum kompaniyalar ham sanksiyalar ostida qolish ehtimoli yuqori.

Sanksiyalar tabiati so‘nggi 10 yilda o‘zgarib boryapti. Oldin Eron, Kuba kabi davlatlarga qarshi moliyaviy jazo o‘laroq ularning keng qamrovli hududlari sanksiyaga uchragan bo‘lsa, hozir sanksiyalar tobora ma’lum shaxslarga maqsadli qaratilyapti. Masalan, O‘zbekiston misolida qaraydigan bo‘lsak, Rossiyaning havo kuchlari, harbiy amaliyotlari va transport tizimiga yordam berayotgan ma’lum bir kompaniyalar sanksiyaga tushishi mumkin.

Kompaniya ikkilamchi sanksiyaga tushsa, nima bo‘ladi?

— Agar kompaniya ikkilamchi sanksiyaga tushsa, xalqaro tranzaksiyalarni amalga oshira olmaydi, dollardan foydalana olmaydi, ammo uning O‘zbekistonda biznes yuritishini hech kim cheklamaydi.

Masalan, “Ohangaronsement” ikkilamchi sanksiyaga tushdi, uning O‘zbekistonda ishlashi va o‘zbek so‘mi bilan muomala qilishiga hech kim to‘sqinlik qilmaydi. Ular o‘zbek so‘mida ishchilar maoshini berishi, soliqlarni to‘lashi mumkin, ammo xalqaro tranzaksiyalar va operatsiyalarni amalga oshira olmaydi. O‘zbekistondagi shu kabi qancha ko‘p kompaniya sanksiyaga uchrasa, dunyodan shunchalik ko‘p uzilib qoladi.

O‘zbekiston bilan bog‘liq vaziyat murakkab emas, Qozog‘iston bo‘yicha esa nazorat kuchaygan

— Rossiyaga istalgan qonuniy import va eksport operatsiyalari Yevropa Ittifoqini xavotirga solmaydi, bu – normal mahalliy siyosat. Biz istalgancha Yevropa Ittifoqi sanksiyalari ro‘yxatiga tushmagan tovarlar, masalan, qulupnay, qishloq xo‘jaligi va tekstil mahsulotlari kabilarni Rossiyaga eksport qilishimiz mumkin. Yevropaning asosiy xavotiri – O‘zbekiston kompaniyalari orqali ikki maqsadda foydalaniladigan tovarlar Rossiyaga yetkazilishida.

Ya’ni Yevropada ishlab chiqarilgan kir yuvish mashinasi, mikrochip yoki kamera kabi mahsulotlar Qozog‘iston yoki O‘zbekiston orqali Rossiyaga yetib boradi va rus harbiy texnikalarini ta’mirlash uchun ishlatiladi. Asosiy xavotir shunda.

Istalgan qonuniy eksport yoki import sizning ishingiz, ammo sanksiyaga tushgan, eksport qilish taqiqlangan tovarlarni yetkazib bersangiz, mana bu – haqiqiy risk.

Yevropa davlatlari Qozog‘istondagi import-eksport operatsiyalarini kuzatishni boshladi, monitoring tizimini ishga tushirdi. Shu sababli ular Yevropadan import, keyin Rossiyaga importni solishtira olishlari mumkin. 2022 yilda Qozog‘istonning Rossiyaga kir yuvish mashinalari eksporti 12 ming dollardan 30 million dollargacha oshdi. Bu Qozog‘iston Yevropa Ittifoqidan Rossiya uchun tranzit mamlakatga aylanganini ko‘rsatyapti.

Omadimiz shuki, bizning mamlakatimiz bilan bog‘liq vaziyat unchalik murakkab emas, chunki birinchidan, biz Rossiya bilan chegaradosh emasmiz va Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi a’zosi emasmiz, shu sababdan, biz orqali Rossiyaga tovar yetkazish qimmatga tushadi.

Biz Rossiyaga nima eksport qildik – buni Yevropa nazorat qila olmaydi yoki taqiqlay olmaydi, lekin aprel oyidagi O‘zbekistonga tashrif chog‘ida yana bir bor ta’kidlanganidek, ular haqiqatan ham Yevropa Ittifoqi a’zolaridan O‘zbekistonga mahsulot eksportini to‘xtatishni so‘rashlari mumkin. Shu bois u yoki bu uskunani O‘zbekistonga olib kirishga shunchaki taqiq qo‘yiladi. Bu, albatta, bizga yoqmaydi va kerak emas.

Banklar va “Ohangaronsement” haqida

— Banklar agar ular hali ham sanksiyaga tushgan shaxslar bilan ishlayotgan bo‘lsa, jazolanish xavfi bor. Shuning uchun ular bu masalaga jiddiy munosabatda bo‘lishadi. Kompaniyalar bank sektoriga uzviy bog‘liq holda ishlaydi: sanksiyaga tushgan kompaniya yaxshi banklarni tanlay olmaydi, demak, agar biznes bank sektori va xizmatlarisiz qolsa, bu kompaniya uchun o‘lim degani.

Masalan Toshkent viloyatida joylashgan yirik zavod – “Ohangaronsement” 10 ming mahalliy ishchini ish bilan ta’minlagan. Uning qora ro‘yxatga tushishi muammosini bartaraf etish uchun hukumatning aralashuvi kerak bo‘lishi mumkin. Ya’ni hukumat investor bilan muzokaralar olib borishi va qandaydir tarzda aksiyadorlik tuzilmasini o‘zgartirishga harakat qilish mumkin. Bu g‘ayrioddiy narsa emas, chunki bu Yevropadan Osiyogacha bo‘lgan boshqa yurisdiksiyalarda ham sodir bo‘lgan amaliyotdir. Agar kompaniyalar xavf borligini, sanksiyalar xavfi ortib borayotganini ko‘rsa, aksiyadorlar tarkibini o‘zgartiradi va xavfni minimallashtirishga harakat qiladi.

Kompaniyalar uchun qora ro‘yxatga tushish kutilmaganda sodir bo‘lishi mumkin, lekin odatda kompaniya egalarining 50 foizidan ortig‘i qora ro‘yxatga tushgan bo‘lsa, odatda ular Rossiya bilan yirik hajmli operatsiyalarni amalga oshirgan bo‘ladi. Tovarlar va xizmatlarning sanksiya toifalarini ekspertizadan o‘tkazish va joriy etish sanksiyalarning eng ko‘zga ko‘ringan maqsadlari hisoblanadi.

Umuman olganda, O‘zbekiston banklari bu borada mukammal ishlayotganini payqadim. Ular komplayens xizmatlarini yaratib, yaxshiroq dasturlarni amalga oshirish tomon harakat qilmoqda. Komplayens nazorat bo‘yicha mutaxassislarni yollashyapti, ular banklar uchun treninglar o‘tib beryapti. Ular o‘z ustida ishlayapti, sanksiyalangan kompaniyalarga tezkor javob qaytarishyapti, global o‘zgarishlar, yangiliklarni kuzatishyapti. Komplayens dasturi bo‘yicha harakat qilishyapti.

Banklar KYC (Know your client), ya’ni “Mijozni bilish” qoidasini joriy qilishadi, ya’ni mijoz haqida barcha ma’lumotlarni chuqur o‘rganishadi, qo‘shimcha ma’lumotlar so‘rashadi, Belarus, Rossiya va Xitoy kabi sanksiyalangan davlatlarga tranzaksiyalarni amalga oshirishdan oldin chuqur o‘ylashadi. Men bu hududlarni O‘zbekistonga yaqin davlatlar bo‘lgani uchun tilga olyapman.

Banklar xalqaro va mahalliy xizmatlarni amalga oshirish chog‘ida sanksiyalardan qanday ehtiyot bo‘lish mumkinligi haqida maslahat beradigan huquqiy maslahatchilarni yollashadi. Umuman, banklar bu borada juda yaxshi ishlashyapti, ayniqsa, Rossiya–Ukraina urushi tufayli sanksiyalar borgan sari ko‘payib, murakkablashib borayotgan bir paytda, banklarning bu ishlarni amalga oshirishi juda ham muhim. Kuba va Eron kabi davlatlar kompaniyalari bilan ishlash xavfliligi aniq, ammo rus kompaniyalari bilan ishlaganda ular sanksiyaga tushganmi yoki yo‘qligini tekshirish kerak bo‘ladi. O‘zbekistonga yo ishlash uchun, yo urushdan qochib, yoki boshqa maqsadda kelayotgan rossiyaliklar Rossiyadagi mavjud rejimdan noroziligi umuman boshqa masala, ular sanksiya ro‘yxatiga tushmagan. Yuqorida ham sanksiyalar maqsadli shaxslarga qaratilayotgani haqida gapirdim, shaxslarga qaratilgan sanksiyalar bo‘ladi, sektorlarga qaratilgan sanksiyalar bo‘ladi. Ammo biz barcha rossiyaliklarni faqat Rossiya pasporti borligi uchun jazolay olmaymiz, ba’zi banklar konservativ yondashuv tufayli rossiyaliklarga debet Visa yoki Mastercard ochishdan qo‘rqishadi. Biz buni haddan tashqari muvofiqlik, qayta sug‘urtalash deb ataymiz.

Banklar komplayens dasturlarini mustahkamlashi kerak. Markaziy bank va Adliya vazirligi tomonidan uyushtirilgan treninglarda qatnashishlari, AQSh, Yevropa Ittifoqining sanksiyalarga oid e’lonlari bilan tanishib borishlari kerak. Markaziy bank banklarga kerakli ko‘rsatma va tavsiyalar berib boryapti, ular shularga amal qilishi lozim. Faqatgina Rossiya–Ukraina konfliktiga oid sanksiyalardan emas, balki Xitoy, Eron, “Tolibon” va hatto Venesuelaga qarshi sanksiyalardan ham ehtiyot bo‘lish kerak.

Sanksiyalar qo‘llash amaliyoti qanday ishlaydi?

— Sanksiyalar amaliyotida o‘zgargan narsa shundaki, Buyuk Britaniya, Yevropa va AQShning barcha sanksiya qoidalari amalda ogohlantirish va xabar tizimidan foydalana boshladi. Shunday qilib, agar kimdir O‘zbekistondagi muayyan vaziyatdan shubhalansa, sanksiyalarni tartibga soluvchi organlarga sanksiyalardan bo‘yin tovlaganlik haqida ushbu tizim orqali xabar berishi mumkin va bunda aniq dalillar taqdim etiladi. Yevropa Ittifoqining sanksiyalarni tartibga soluvchi organi dalillarni oladi, ularga jazo choralarini qo‘llash yoki boshqa harakatlarni amalga oshirish uchun “sanksiyalarga rioya qilmaslik” darajasini baholaydi.

Ammo yana bir bor qo‘shimcha sifatida aytmoqchiman, bu qarorlar va sanksiyalar siyosiy sabablarga ko‘ra bo‘lsa ham, qonuniy qarorlardir. Yevropa Ittifoqidagi har qanday qonuniy qaror aslida muammoli bo‘lishi mumkin, masalan, Rossiya, Belarus, Eron kompaniyalari Yevropa va AQSh sudlarida sanksiyalar qo‘llanishiga qarshi chiqishga harakat qilmoqdalar.

Yevropa Ittifoqi talablarni kuchaytiradi

— Menimcha, Yevropa Ittifoqi 11-paketdan so‘ng tobora ko‘proq bosim o‘tkaza boshlaydi. Hozirgacha Yevropa har qanday firmaga sanksiya qo‘llashda juda konservativ edi. Bundan buyog‘iga ko‘proq kompaniyalarni qora ro‘yxatga kirita boshlaydi.

Markaziy Osiyo davlatlari, jumladan, O‘zbekistonga qarshi qadam qo‘yishdan oldin ehtimol ko‘proq ogohlantirish berish va ishontirishga harakat qilishyapti. Biz Yevropa Ittifoqi yoki boshqa biror davlat tomonidan qo‘yilgan muayyan sanksiyalarga rioya qilishimiz kerak. Ammo shu bilan birga, bizda yana boshqa bosim bor.

Bu bosim – iqtisodiy integratsiya masalalariga oid. 2022 yilda Rossiya bizning eng yirik savdo sherigimiz bo‘ldi. Transport yo‘nalishlarimizning aksariyati haqiqatda Rossiya orqali o‘tadi. Shuni unutmasligimiz kerakki, bizning yuk va transport koridorlarimiz asosan “shimoliy yo‘llar” orqali o‘tadi. Agar biz Yevropa Ittifoqi sanksiyalariga tushib qolsak, hatto yirik davlatlar bilan aloqalarni uzib qo‘ysak ham bo‘ladi. Rossiya bilan savdo hamkorligi iqtisodiy noxush oqibatlarga olib keladi, O‘zbekiston bu borada ehtiyotkor bo‘lishi kerak.

Bizni sanksiyalardan nima qutqaradi?

— Bizni sanksiyalardan qutqaradigan narsa hozirgi bosqichda eng yirik korporatsiyalar hukumatga tegishliligi bo‘lishi mumkin. Ular ma’lum ma’noda hukumat tomonidan himoyalangan va lobbilashgan. Va agar ularga biror narsa ta’sir qilsa, hukumat ularga yordam berishga kirishadi, masalan, banklar va Ohangaronsement bilan bog‘liq vaziyat. Garchi u hukumatga tegishli bo‘lmasa ham, Toshkent viloyatidagi eng yirik ish beruvchilardan biri. Shuning uchun hukumat buni yumshatishga harakat qiladi, qandaydir tarzda muzokaralar olib boradi va Yevropa Ittifoqi bilan muammodan chiqish yo‘lini topishga harakat qiladi.

Ular to‘g‘ridan to‘g‘ri bir-biriga bog‘liq emas. Demoqchimanki, savdo dasturi sanksiyalardan tashqari hamma uchun ochiq. Sanksiya sub’yektlari shunchaki tovar yetkazib bera olmaydi va pul ololmaydi. Gap shundaki, sanksiyalar blokirovka va cheklovchi chora bo‘lgani uchun, bu ularning savdo dasturida ishtirok etishiga texnik jihatdan to‘sqinlik qiladi.

Mening tashvishim ko‘proq o‘rta va kichik kompaniyalar bilan bog‘liq, ular har doim ham hamkorlarini sinchkovlik bilan tekshirmaydi, komplayens dasturlaridan foydalanishmaydi.

Hukumat uchun hal qilinishi shart bo‘lgan vazifa

— Sanksiyalardan qanday himoyalanish hukumat uchun hal qilinishi kerak bo‘lgan asosiy masalalardan biri bo‘lishi kerak. Sanksiyalar rejimi asosan har kuni o‘zgarib borayotganini ko‘ryapmiz, yanada ko‘proq kompaniyalar sanksiyalarga duchor bo‘lyapti. Yevropa Ittifoqining pozitsiyasi o‘zgarmoqda. Ilgari ular Yevropa Ittifoqidan tashqarida bo‘lgan har qanday sub’yektni jazolashga tayyor emas edi, ammo bu 10-sanksiyalar paketidan keyin o‘zgardi.

Shunday qilib, endi 11-paket bilan ular BAA, Turkiya, O‘zbekiston, Qozog‘istonda joylashgan kompaniyalarga nisbatan ikkilamchi sanksiyalarni qo‘llashni targ‘ib qilyapti.

Shunday qilib, bu hamma uchun o‘rganish jarayoni bo‘lishi kerak. Masalan, biz sanksiyalarga taalluqli sud ishlarini diqqat bilan kuzatib borishimiz kerak va nizolar qanday hal qilinayotgani biz uchun yo‘l-yo‘riq bo‘lishi lozim.

Men shuni aytmoqchimanki, hukumat global miqyosdagi vaziyatni kuzatib borishi, tartibga soluvchilar, shu jumladan Yevropa Ittifoqi bilan ko‘proq gaplashishi, asosiy sanksiyalarga rioya qilishi va har qanday shubha uyg‘otish mumkin bo‘lgan tranzaksiyalarning oldini olishga harakat qilishi kerak.

Men sizga shuni ayta olamanki, hatto advokatlar ham mijozlariga juda ehtiyot bo‘lishi kerak. Mijoziga nima uchun va qanday asosiy yoki ikkilamchi sanksiyalar qo‘llangani kabi masalalarda ehtiyot bo‘lishi kerak. Chunki biz so‘nggi holding bilan bog‘liq ishda unga Kiprda korporativ xizmatlar ko‘rsatgan advokatlar ham ikkilamchi sanksiyaga tushganini ko‘rdik.

Madina Ochilova suhbatlashdi.
Operator – Mirvohid Mirrahimov
Montaj ustasi – Nuriddin Nursaidov

Mavzuga oid