iPhone'ni izlab: turklar nega telefon olish uchun qo‘shni davlatlarga yo‘l oladi?

Ro‘yxatdan o‘tish uchun bir kun muddat

Turkiyada dunyodagi kam sonli davlatlar qatorida telefon mamlakat hududida ishlashi uchun uni IMEI kod orqali ro‘yxatdan o‘tkazish talab qilinadi. Ya’ni Turkiyaga xorijdan olib kirilgan telefonga mahalliy simkarta qo‘yilganidan boshlab 120 kun ichida qurilma IMEI kod olib ro‘yxatdan o‘tmasa, bloklanadi. Bunday kod olish narxi ham arzon emas – 235 AQSh dollari. Mana shu tarif 8 iyuldan boshlab birdaniga 220 foizga oshib, 20 ming lira, ya’ni 767 dollarga yetdi. Qizig‘i, bu haqda 6 iyul kuni chiqarilgan qaror OAVda 7 iyul kuni e’lon qilindi. Turkiyaliklarga xorijdan sotib olingan telefonni IMEI orqali ro‘yxatdan o‘tkazish uchun bir kundan kamroq vaqt berildi.

Nega qo‘shni davlatlarga borishdi?

7 iyul kuni turkiyaliklar qo‘shni Gurjiston, Bolgariya va Gretsiya chegarasini yoppasiga kesib o‘tayotgani, chegara punktlarida uzundan uzun navbatlar paydo bo‘layotgani aks etgan videolar tarqaldi. Gap shundaki, oxirgi yillarda lira kursi mo‘’tadil emasligi, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash va kontrabandaning oldini olishni ko‘zlab joriy qilingan turli qo‘shimcha to‘lovlar sabab Turkiyada mamlakatda ishlab chiqarilmagan smartfonlar narxi juda qimmat.

Turli manbalarga ko‘ra, dunyodagi eng qimmat iPhone 14 Pro smartfoni aynan Turkiyada sotiladi. 128 GB xotiraga ega bunday gadjetni Turkiyada 2200 dollargacha sotishgan. iPhone narxi bo‘yicha uzoq vaqt dunyoda eng qimmatchi davlat bo‘lgan Braziliyada esa bunday smartfon 1850 dollar atrofida sotilgan. Taqqoslash uchun, AQShda iPhone 14 Pro narxi 999 dollardan boshlangan va hozirda yanada arzon. iPhone 14 smartfonining AQShda 829 dollar turgan oddiy markasi Turkiyada 1700 dollargacha pullangan. Keyinchalik narx 1500 dollargacha tushib borgan, ammo o‘shanda ham Turkiyadagi iPhone dunyoda eng qimmati bo‘lib qolavergan.

Ot bilan iPhone olish tomon

Qo‘shni davlatlarda, masalan, Gurjistonda iPhone'ni Turkiyadagidan ikki baravar arzonga sotib olish mumkin. Gurjistonga yaqin shaharlardagi turklar shu sabab 7 iyul kuni o‘z mashinasida qo‘shni davlatga o‘tib smartfon sotib olishga shoshildi, ayniqsa iPhone. Chunki bir kun kech qolishsa, ular smartfonni ro‘yxatdan o‘tkazish uchun qo‘shimcha 500 dollar to‘lashi kerak bo‘lardi.

7 iyul kuni Batumidagi telefon sotadigan do‘konlar turkiyalik xaridorlar soni ko‘paygani sabab bir oylik savdosini qilib olgani haqida xabar bergan. Turkiyaliklar chegarani yoppasiga mashinada kesib o‘ta boshlagach, postlarda bir necha km navbatlar yuzaga keldi. Tirbandlikdan qochish maqsadida odamlar Gurjiston chegarasini piyoda, velosipedda va hatto otda kesib o‘tishgan.

Nega Turkiyada telefon qimmat?

Rajab Toyyib Erdo‘g‘an olib borayotgan iqtisodiyotdagi qo‘l boshqaruvi siyosati mamlakatda inflatsiya 20 yilda ilk marta 80 foizga yetishiga olib keldi. Oqibatda hamma narsaning narxi ko‘tarildi, ayniqsa chetdan olib kelingan mahsulotlarning. Turkiyaning o‘zida smartfon ishlab chiqarilishiga qaramay, mamlakatda iPhone'ga bo‘lgan talab oshgandan oshib bordi.

Lira kursi o‘ynayvergani sabab 2021 yil Apple bir muddat Turkiyada o‘z smartfonlari savdosini to‘xtatgandi. O‘shanda lira kursi bir necha soat ichida dollarga nisbatan 15 foizga qadrsizlangan, savdolar tiklanishi bilan Apple o‘z mahsulotlari narxini 25 foizga oshirishga majbur bo‘lgandi. AppStore uchun to‘lov narxlari ham kurs sabab oshib ketadi.

2022 yil dekabr oyida ham Turkiyadan Gurjistonga juda ko‘pchilik iPhone sotib olish uchun o‘tgan. Gurjiston ichki ishlar vazirligi ma’lumotiga ko‘ra, o‘tgan yil dekabr oyining o‘zida mamlakatga 220 ming turkiyalik kelgan. Bu 2021 yil dekabr oyi bilan taqqoslaganda 468 foizga ko‘p degani. Ularning aksari esa iPhone sotib olish uchun qo‘shni mamlakatga o‘tgan. O‘sha oyda Gurjistonga eng ko‘p fuqarolari borishi bo‘yicha ro‘yxatda aynan Turkiya yetakchi bo‘lgan.

Turkiyadagi sayyohlik shirkatlari esa imkoniyatdan foydalanib Gurjistonga bir kunlik «telefon turlar» tashkil qilishgan. Gurji sotuvchilar esa turk mehmonlarning vaqtini tejash maqsadida shundoqqina chegara yaqinida telefon do‘konlar ochib savdo qilishgan.

Turkiya nega bunday qiladi?

Anqara telefonni ro‘yxatga o‘tkazishga qo‘yilgan bunday yuqori tariflar orqali noqonuniy mirgatsiyani jilovlashni maqsad qilgan. Gap shundaki, Turkiyada bo‘lib turgan xorijliklar mahalliy simkarta olib ishlata boshlasa, 120 kun ichida IMEI kod olmasa, telefon bloklanadi.

Xorijliklar turk simkartasi olmay, masalan, 4G internet modem orqali smartfonini ishlatib yursa, muammo yo‘q. Ammo qo‘ng‘iroqlarni amalga oshirish uchun ular albatta turk simkartasi qo‘yib, IMEI kod olishi shart. Rouming orqali qo‘ng‘iroqlarni amalga oshirish esa qimmatga tushib ketadi. Simkartasiz telefonda yana boshqa muammolar paydo bo‘ladi. Masalan, Viber orqali kimgadir telefon qilish uchun siz mobil internetda foydalanishingiz kerak, buni Wi-Fi orqali qilib bo‘lmaydi. Telefonni IMEI orqali ro‘yxatdan o‘tkazish uchun esa yashash ruxsatnomasi kerak. Bunday ruxsatnomani olgan migrant qaysidir ma’noda nazorat ostida bo‘ladi.

Shuningdek, bunday to‘lovlardan davlat g‘aznasiga yaxshigina pul tushadi. Saylov oldidan Erdo‘g‘an mamlakatda budjet xarajatlarini oshirgan, yil boshidagi zilzila oqibatlarini bartaraf etish ishlari ketayotgan vaqtda esa ortiqcha pul zarar qilmaydi. Shuningdek, Turkiya bu qarori orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlamoqchi bo‘ladi. Chunki mahalliy telefonlarni ro‘yxatdan o‘tkazishda boshqacha turdagi tariflar amal qiladi va ular odatda sotib olingan telefon narxiga qo‘shib yuborilgan bo‘ladi.

Turkiyada iyul oyida faqat telefonlarni ro‘yxatdan o‘tkazish emas, boshqa to‘lovlar ham oshirilmoqda. OAV pasport, viza olish uchun ham to‘lovlar 50 foizga oshirilishi haqida yozgan. Mehmonxona va restoranlar uchun esa qo‘shilgan qiymat solig‘i 8 foizdan 10 foizga oshishi mumkin.