“Ўлим тўлқини” – Италиядаги Вайонт тўғонида нега сув тошган эди?

Бундан бир неча кун олдин “Чегара билмас дарёлар” халқаро экологик коалицияси аъзолари Тожикистонда жойлашган Роғун ГЭСи борасида ўз ҳисоботларини эълон қилди.

Унга кўра Роғун ГЭС тўғонини жуда баланд қилиб қуриш хавф туғдиради. Шу сабабли коалиция Тожикистондан уни максимал баландликкача қурмасликни сўраган. Ташкилот ўз ҳисоботини Роғун ГЭС қурилишида асосий сармоядор бўлиб келаётган Жаҳон банкига ҳам юборган.

Маълумот учун, Роғун ГЭСнинг дастлабки генераторлари 2018 йилда, кейингилари 2019 йилда ишга туширилган. Қўшни давлат ҳозирда ГЭСни тўлиқ битказиш учун сармоядорларни изламоқда. Роғун ГЭС тўлиқ битса, баландлиги 335 метр бўлади ва у жаҳондаги энг баланд тўғонлардан бирига айланади.

Маълумотларга кўра, ҳозирги пайтда Ер юзида 800 мингдан ошиқ катта ва кичик тўғонлар бор. Электр энергияга, айниқса “яшил энергия”га талаб ошиб бораверар экан, келажакда тоғли ҳудудларда баланд тўғонлар қурилиши давом этаверади.

Бироқ бунда тўғон қуриладиган жойдаги ер жинслари, ҳудуднинг сейсмик ҳолати чуқур ўрганилиши керак. Акс ҳолда Италиядаги Вайонт тўғонида содир бўлган ҳодиса каби аянчли ҳалокат содир бўлиши мумкин.

Дунёдаги энг баланд тўғон

Вайонт тўғони 1961 йилда Алп тоғларининг Италия шимолида жойлашган қисмида, Пяве дарёси ирмоғининг олди тўсилиб қурилган.

Тўғон қурилиши учун тоғ дарёсининг тор дарадан оқиб ўтадиган жойи танланган. Бу ҳудудда ер жинси жуда бўш бўлиб, тез-тез ер кўчиб турарди.

Бироқ лойиҳачилар буюртмачиларни тўғон охиригача тўлдирилмаса ҳеч қандай муаммо юзага келмайди деб ишонтиришади. Шундан сўнг қурилиш бошланади.

Вайонт тўғонининг баландлиги аввалига 150 метр бўлиши режа қилинганди. Кейинчалик режа ўзгаради ва баландлик 200, кўп ўтмай 250, охирида 260 метр бўлиши белгиланади. Бу баландлик Вайонтнинг ўша пайтда дунёдаги энг баланд тўғон бўлиши учун етарли эди.

Тўғон битгандан сўнг унга 168 млн метр куб сув йиғиш ва 200 мегаватт электр энергия ишлаб чиқариш мумкин эди. Сув омборини тўлдириш 1960 йил феврал ойида бошланади.

Сув омбори четидаги тоғда пайдо бўлган ёриқ

Тўғон тўлдирилар экан, сувнинг баландлиги 170 метрга етганда масъуллар сув омбори четидаги тоғ кўкрагида узун ёриқ пайдо бўлганини сезиб қолишади. Ёриқ кузатув остига олинганда ҳар куни у 3,5 сантиметрга катталашаётгани аниқланади.

1960 йил кузда сув омбордаги сув сатҳи 180 метрга етганда унинг қирғоига туташ жойда ер кўчади ва 700 минг метр куб ер жинси сув омборига тушиб кетади.

Шунда мутахассислар Италия ҳукуматини Вайонт тўғонидан фойдаланишни тўхтатишни ва сув омборидаги сувларни пастга аста-секинлик билан оқизиб юборишни сўрашади. Бироқ ҳукумат бу огоҳлантиришларга эътибор бермайди. Бу пайтда дастлаб кузатилган ёриқ катталашишда давом этарди.

1962 йилда мутахассислар ёриқ ҳақида батафсил ҳисобот тайёрлашади. Унда агар пастга қараб силжиётган улкан ер бўлаги сув омборига секин тушса ҳеч қандай зарар етказмаслиги, мабодо тез тушса жуда аянчли ҳалокат юз бериши мумкинлиги айтилганди.

Ҳукумат бу ҳисоботни ҳам эътиборсиз қолдиради. Чунки улар улкан ер бўлаги сув омборига аста-секинлик билан тушади деб ўйлашаётганди.

Ҳукуматдагилар ҳар эҳтимолга қарши, яъни фавқулодда ҳолат содир бўлганда сув омборидаги сувнинг сатҳини тезроқ пасайтириш учун қўшимча дранежлар қурилиши керак деб ҳисоблашарди.

Ўша пайтда ер кўчиши тезлигини пасайтириш ёки уни бутунлай тўхтатиш учун сув омборидаги сув сатҳини пасайтириш кифоя эди. Бироқ ундай қилинмайди.

Бунинг ўрнига улар сув омборидаги сув сатҳини бир неча марта максимал кўтариб, кейин пасайтиришади. Бир сўз билан айтганда кўриниб турган реал хавф билан сичқон-мушук ўйинини ўйнашади.

Улар сув сатҳини пасайтириш ўрнига аввал узун ёриқ тепаси бўйлаб электр линияси тортишади. Сўнг симёғочларга чироқлар ўрнатиб, ёриқни кеча-ю кундуз кузата бошлашади.

Шунингдек, бир нечта тажрибалар ўтказилади. Бир неча марта сув омборини тўлдириб бўшатишади. Ана шунда сув омбори тўлдирилганда ернинг силжиши тезлашади. Аксинча, сув сатҳи камайганда тезлик ҳам пасаяди.

Шундан сўнг мутахассислар пастга силжиётган улкан ер бўлагини назорат қилиш мумкин деган хулосага келишади ва сўнгги синовни ўтказишга қарор қилишади.

Улар сув сатҳини яна кўтара бошлашади ва бу жараён 1963 йил июн ойигача давом этади. Ўшанда сув сатҳи 240 метр баландликкача етади. Улкан ер бўлаги яна ҳаракатга келади ва ҳар куни пастга қараб ярим сантиметрдан силжий бошлайди.

Ҳалокат

Ўша йил сентябрда сув сатҳи 245 метрга етганда ернинг пастга қараб силжиши тезлашади ва у пастга қараб кунига 3,5 сантиметр тезликда сурила бошлайди. Ҳукумат дарҳол сув омбордаги сув сатҳини пасайтириш кераклиги бўйича топшириқ беради.

Бироқ бу сафар сув сатҳи пасайганда ҳам ернинг силжиш тезлиги пасаймайди, аксинча ошади. 1963 йил 9 октябр куни ернинг силжиш тезлиги суткасига 20 сантиметрга етади. Ўша куни соат маҳаллий вақт билан 22:38 ни кўрсатаётган пайтда ер кўчиши содир бўлади.

260 млн метр куб тоғ ва ер жинслари соатига 90 километр тезликда ҳаракатланиб 45 сония ичида сув омборига кўчиб тушади.

Ҳалокат содир бўлган пайтда сув омборида 115 млн метр куб сув бўлган. Ер кўчиши туфайли содир бўлган тўлқин туфайли энг аввал бир неча ўн нафар тўғон ишчилари ҳалок бўлишади.

Ўшанда улкан ер бўлаги келиб тушганда пайдо бўлган тўлқиннинг баландлиги 300 метрга етади ва кўчиб тушган ернинг қарама-қарши томонида жойлашган қишлоқни сув босади. Барча уйлар сув остида қолиб, қишлоқ аҳли ҳалок бўлади.

Ҳалокат асоратлари

Баланд тўлқин ҳосил қилган сув тўғон устидан ошиб ўтади ва соатига 80 км тезликда ҳаракатланиб пастдаги водийни босади. Ўнлаб қишлоқлар сув остида қолади.

Сув омборидан отилиб чиққан сувнинг Лонгароне шаҳрига етишига бор-йўғи 4 минут кифоя қилади. Ўша пайтда шаҳар аҳолисининг аксарият қисми уйда эди. Аввалига шаҳарда чироқ ўчади. Сўнг Лонгаронени улкан сел босади. Оқибатда сел шаҳарни бутунлай вайрон қилади.

Умумий ҳисобда ҳалокатда 200 минг одам жабрланади. Уларнинг аксарияти уй-жойидан айрилганди. Ҳалок бўлганлар сони эса турлича келтирилади. Бир манбада 3000 минг киши ҳалок бўлгани айтилса, бошқасида 2000 ёки 2500 киши ҳалок бўлгани келтирилади.

Сувсиз қолган Вайонт

Вайонт сув омборидаги ҳодиса табиий эмас, инсон томонидан содир этилган ҳалокат деб ҳисобланади. Чунки ўшанда сув омборидаги сувнинг сатҳи вақтида пасайтирилса у тўғондан тошиб чиқмас, шаҳар ва қишлоқларни сув босмас, одамлар ҳалок бўлмасди.

Ҳалокатдан сўнг кўп ўтмай гарчи тўғонга жиддий зарар етмаган бўлса ҳам сув омборидаги сув қўйиб юборилади. Ҳозирги кунда Вайонт сув омбори бўш турибди ва у сайёҳлик объектига айлантирилган.

260 метр баландликдаги тўғонни томоша қилмоқчи бўлганларга йўлбошчи 1963 йилда содир бўлган ҳалокатни ҳикоя қилиб беради.

Вайонт сув омборида содир бўлган ҳодиса ҳақида бир нечта бадиий ва ҳужжатли филмлар суратга олинган. Жумладан, 2001 йилда италиялик киноижодкорлар томонидан суратга олинган “Вайонт” бадиий филми шулар жумласидан.

2012 йилда эса “Ҳалокатгача сониялар” сериалининг бир неча серияси “Тоғдаги цунами” деб номланиб эфирга узатилади. Уларда Вайонт сув омборида содир бўлган ҳалокат ҳикоя қилинган.

Ғайрат Йўлдош тайёрлади.