Суриядаги уруш: сабаблар, иштирокчилар ва бугунги вазият

Муҳим ҳудудларни назорат қилолмайдиган расмий ҳокимият, вайрона шаҳарлар, беш миллиондан ортиқ қочқинлар, диний бўлинишлар ва мақсадли қуроллантирилган радикализм. Сурия замини қандай қилиб бу ҳолга келиб қолди? Kun.uz'нинг “Геосиёсат” дастурида сиёсий таҳлилчилар Сурияда 2011 йилдан бери давом этаётган фуқаролик уруши ҳақида сўз юритди.

Маълумот ўрнида айтиш керакки, Суриядаги ҳарбий ҳаракатларни асосан учта гуруҳга бўлиш мумкин: ғарб коалициясининг ИШИДни тўлиқ мағлуб этиш ҳаракатлари, Сурия ҳукумати ва исёнчи кучлар ўртасидаги зиддиятлар ҳамда турли этник гуруҳлар ўртасидаги ўзаро низолар.

Мамлакат аҳолисининг аксариятини сунний мусулмонлар ташкил этади, давлатни идора этувчи элита эса шиалардан иборат. Ҳудуди нефтга жуда бой Сурия – араб дунёси, Эрон, Исроил, Туркия, АҚШ бошчилигидаги коллектив ғарб ва Россия манфаатлари тўқнашган нуқта ҳисобланади.

Араб баҳори вақтидаги намойишларни қонли бостиргани ортидан санкцияларга учраб, Араб лигасидан четлатилган Сурия ўтган йили лигага қайта қабул қилинди – араб дунёси Башар Ал-Ассад ўз ҳокимиятини бундан кейин ҳам сақлаб қолишини тан олди. Уруш давомида расмий Дамашқни қулашдан Россия қўшинлари сақлаб қолган эди.

— Сурия фуқаролар уруши қайси воқеалар натижасида бошланди ва асосий сабаблари нима эди?

Фарҳод Каримов: — Сурия инқирозининг бошланиши 2011 йилга тўғри келади. 2010 йилда Тунисда бошланиб, бошқа араб давлатларига ҳам ёйилган Араб баҳори Сурияни ҳам четлаб ўтмади. Тинч намойишлар секинлик билан бетартибликка айланди, буни бостириш учун Башар Асад ҳукумати куч ишлатди, тўқнашувлар бўлди. 2011 йилда бутун Сурияга ёйилди жараёнлар. 2012 йилда алавийлардан иборат, ҳукуматга ёрдам берувчи “Шабиҳа” ва бошқа қуролли ташкилотлар кўчага чиққан суннийларни бостирди, бир неча минг одам қурбон бўлди. Шундан кейин Сурияда ҳарбий ҳаракатлар бошланиб, қуролли гуруҳлар кўпайди.

Нега 2011 йилда бу намойишлар бўлди, Араб баҳори айнан Сурияда қаттиқроқ ўтди? 2006-2007 йилларда бутун араб давлатларидаги каби Сурияда ҳам қурғоқчилик бўлади. Қишлоқ хўжалигининг ЯИМдаги ўрни катта эди, аҳолининг асосий машғулоти эди. Қурғоқчилик натижасида қишлоқларда ҳаёт тўхтаб қолади, 1,5 млн атрофида аҳоли шаҳар ва унинг атрофларига жойлашади. Шаҳарларда зиддиятлар бошланади, ҳукуматга норозилик кучаяди. Параллел равишда Ироқда коллектив ғарб томонидан ҳарбий операциялар ўтказилаётган эди, кўпроқ ироқликлар Сурияга қочиб ўтади. Ишсизлик, бетартибликлар ортиб кетади. Ҳукуматга бўлган норозилик радикаллашувга ҳам сабаб бўлади, бунга диний мотив берилади. Шундай бир ҳолат бўлиб турганда, қўшни мамлакатларда бошланган Араб баҳори беқарорликни авж олдириб юборди.

Сурияда шундоқ ҳам сунний ва шиалар муносабати яхшимас. Аҳолининг катта қисми суннийлар, лекин ҳукмрон партияда кўпроқ шиалар эди, шу омил ҳам норозиликларга сабаб эди. Барча муаммолар жамланиб, ҳукуматга ишонч йўқолди ва Араб баҳори даврида ҳаммаёқ “ёниб кетди”.

— Уруш даврида Сурияда пайдо бўлган ИШИДнинг роли ва таъсири қандай эди?

Камолиддин Раббимов: — ИШИДнинг Суриядаги сиёсий зўриқиш, намойишларга алоқаси йўқ, кейинроқ таъсири кучайди. Араб давлатлари ягона ахборот ҳудудида яшайди, улардаги сиёсий, санъат, адабиёт арбоблари бир-бирини танийди. Араб дунёсида энг қудратли ОАВ – “Ал-Жазира”. Араб баҳорининг бирламчи архитектори “Ал-Жазира”, ундан кейин қолган ижтимоий тармоқлар туради.

Араб баҳорининг айнан Сурияда оғир кечгани – ҳокимиятнинг легитимлиги билан боғлиқ. Сурияда 90 фоиз суннийлар, ҳокимиятда эса алавийлар, улар стандарт шиалардан ҳам фарқ қилади. Рангли инқилоблар даврида Башар Асад қаттиқ куч ишлатади ва натижада ҳокимиятга нафрат кучайиб кетади. Фуқаролик урушига ташқи аралашув кучаяди, Сурияга келганда. Сурия – Эрон билан иттифоқчи давлатлардан бири. Эроннинг минтақада таъсирини пасайтирмоқчи бўлган давлатлар бор, масалан, Саудия, Миср, БАА, инқилобдан олдин Қатар ҳам.

— Бу урушда “Баас” партиясининг ўрни, этник-сиёсий омилларга ҳам тўхталсак.

Ҳабибуллохон Азимов: — Сурия Франциядан 1946 йилда мустақил бўлади. 1964 йилда “Баас” партияси ҳокимиятга келгунча инқилоблар даври бўлади. Партияга 40-йиллар бошида Мишел Афлак, Заки Арсузи томонидан асос солинган. Ҳокимиятга келгач, ички бўлинишлар бўлади партияда. Натижада 1970 йилга келиб, Ҳофиз Асад инқилоб билан ҳокимиятга келади. Шундан кейин мазҳабий сиёсат юритилади, суннийлар сиёсий майдондан кетказилади.

Араб баҳори Сурияда оғир бўлганига сабаб – у ердаги ижтимоий, сиёсий муаммолар эди. Ташқи кучлар таъсири эса бу муаммонинг узоқроқ давом этишига сабаб бўлган.

— Сурия атрофидаги минтақавий давлатлар ким томонда бўлди ва нимадан манфаатдор эди?

Бектош Бердиев: — Бу инқирознинг асл сабабларидан бири – бир аср олдин рўй берган чегаравий бўлиниш. Усмонийлар империяси даврида ҳам бу ҳудудлар қатъий тизимда бошқарилар эди, шунда ҳам кўп қўзғолон бўлган. Мураккаб ҳудуд, турли мазҳаблар, конфессиялар ўртасида зиддиятлар бор.

Шу билан бирга, Эроннинг шиа чизиғи омили ҳам бор. Бу чизиқ Эронни Ироқ, Сурия ва Ливан билан бирлаштириши керак эди, бу бошқа араб сунний давлатларига ёқмасди. Шунинг учун бу давлатлар Суриядаги инқироздан фойдаланиб, суннийларни кучайтириш ҳаракатига тушган эди. Суриянинг географик жойлашуви муҳим, катта лойиҳалар бор, Қатардан Европага ўтувчи газ трубалар режаси бўлган. Башар Асад бу лойиҳага кўнса, Россия норози бўларди, ундай қилмаса, минтақа араб давлатлари билан муносабатлар ёмонлашарди.

Умуман, Суриянинг минтақа араб давлатлари билан муносабатлари инқирозгача ҳам бир текис бўлмаган. Суннийлар давлат ҳокимиятига яқинлаштирилмаган, алавий шиалар ҳукуматни назорат қиларди ва бу сунний давлатларга ҳам ёқмасди. Охир-оқибат Сурия араб давлатлари ва Эрон ўртасида, суннийлар ва шиалар ўртасида, Туркия ва курдлар ўртасида ҳамда бошқа низолар майдонига айланди. Буюк Британия ва Франция томонидан Усмонийлардан кейин амалга оширилган ҳудудий бўлиш жараёнида шу нарсалар олдиндан режалаштирилган.

— ИШИД каби гуруҳларга ҳам тўхталиб ўтсак.

Фарҳод Каримов: — ИШИД Сурияда пайдо бўлмаган. Ироқда шиалар кўп бўлиб, лекин ҳокимиятда суннийлар эди, кейин ҳокимиятга шиа курдлар келади ва давлатнинг катта ҳудудлари яхши назорат қилинмай қолади. Натижада турли гуруҳлар шаклланиши учун муҳит пайдо бўлади. 2007 йилда ИШИД ташкил этилади, Сурияда 2012 йилда инқироз кучайган пайтда Ироқ билан чегарадош ҳудудлар назоратсиз қолиб кетади, аҳолида радикаллашувга мойиллик кучаяди. ИШИД 2014 йилда Сурияда расман ўз фаолиятини бошлаганини эълон қилган.

ИШИДгача ҳам Сурияда бир қанча ҳаракатлар бор эди ва бу ерда унга жой йўқ эди. ИШИД киргач, шундоқ ҳам ҳукумат билан курашиб турган гуруҳлар бундан норози бўлади, 2016 йилда “Ал-Қоида”: “Биз ИШИД билан бир эмасмиз, душманмиз”, деб эълон қилади. ИШИД учун ички қўллов йўқолади, АҚШ бошчилигидаги коалиция киради, марказий ҳукуматга Россия ёрдам беради, курдлар қуроллантирилади, Туркия ёрдам беради ва натижада ИШИД сиқиб чиқарилади.

ИШИД Сурияда асосан келгинди аҳоли ҳисобига сафини кенгайтирган. Ноқонуний савдо, нефт, норкотрафикни йўлга қўяди, моддий ресурсларини кенгайтириб, фаолияти кенгаяди. “Ислом фронти”, “Ал-Қоида”, курдлар билан можарога боради, охирида коалиция киргач, чиқиб кетишга мажбур бўлади.

Ҳабибуллохон Азимов: — Бу гуруҳлар этник, диний, мазҳабий мансублик омили асосида шаклланган. Курдлар Ҳофиз Асад даврида оммавий равишда фуқароликдан маҳрум қилинган. Инқироз даврида улар ҳам мустақил курд давлатини тузишга уринган, ташқи кучлар ёрдамида. Ҳофиз Асад ҳукумати “Мусулмон биродарлар” ташкилотига кучли босим қилган ўз вақтида, 30 мингга яқин ташкилот аъзолари ўлдирилгани ҳақида маълумотлар бор. Радикал кайфиятдаги суннийлар ҳам ИШИДга қўшилади, ташқи кучлар таъсири билан гуруҳ фаолияти юқори даражага чиқади.

Суриядаги қуролли гуруҳлар Эрон, Россия, АҚШ, Туркия каби давлатлар томонидан бевосита ва билвосита қўллаб-қувватланади.

Бектош Бердиев: — ИШИД пайдо бўлгач, Ироқ ва Суриядаги кучлар уни суннийларнинг ҳимоячиси сифатида кўрди. Иккинчидан, майда радикал гуруҳлар унга қўшилди. Учинчидан, катта куч марказлари томонидан қўллаб-қувватланди, чунки уни қўллаш уларнинг манфаатига тўғри келган. Исроил ўз атрофида барқарор араб давлатларини йўқотиш масаласи ҳам бор эди ва ИШИД яхши восита эди. ИШИДни АҚШ ва Саудия Қатар орқали молиялаштирилган.

Ҳабибуллохон Азимов: — Инқирознинг авж нуқтаси пайтида Сурияда 850 га яқин гуруҳлар бўлган, 70 га яқини Эрон томонидан молиялаштирилган. Қолганларини бошқа давлатлар молиялаштирган.

Камолиддин Раббимов: — Араб давлатлари, хусусан Қатар ва Саудия Арабистони ҳамда ғарб давлатлари ИШИДни Башар Асад ҳукуматини йиқитиш учун восита сифатида кўрди. Лекин кейинроқ, гуруҳнниг оммавий қатллари ва бошқа ишларидан кейин, гуруҳга нисбатан муносабат ўзгаради, масофа сақлаш кучаяди.

Фарҳод Каримов: — ИШИДга одамлар фақат диний мотив билан қўшилмаган, унга бутун дунёдан жиноятчилар ҳам йиғилади. БМТ маълумотига кўра, гуруҳ таркибида 43 минг нафар бутун дунёдан йиғилган одамлар бўлган. Шундай бир одамлар йиғилган ташкилот ўзини ислом давлати деб эълон қилиши араб давлатларига ҳам ёқмади ва ундан масофа сақлай бошлади.

Ҳабибуллохон Азимов: — ИШИД таркибидаги христианлар “бу уруш охирзамон – Армагедон уруши” деб қатнашган. Яъни уларнинг ҳам ўз диний нуқтайи назари бўлган.

— АҚШ ва Россиянинг роли ҳақида нималар дейиш мумкин?

Бектош Бердиев: — АҚШ бошида турли йўллар билан ИШИДни қўллади. Ғарб давлатлари ИШИДнинг Дамашққача боришини кузатиб турганди, Россия аралашиб, гуруҳ Дамашқни ололмади. Россия телеканалларидан бирида исроиллик собиқ разведкачи “биз бошида ИШИДни энг замонавий ҳарбий техникалар билан ҳам қўлладик, деганди. Яъни ИШИД Исроил манфаатларига ҳам тўғри келар эди. ИШИДга ҳар бир давлат ўз манфаати юзасидан ёндашди. Лекин унинг йўқ қилинишида Россиянинг ҳаракатлари муҳим бўлди.

ИШИД баҳонасида АҚШ, Россия, Туркия, Эрон Сурияга кириб олди. Уруш жараёнида Россия иккита катта ҳарбий база очди. Энди Сурия яқин орада бу кучлардан қутула олмайди.

Ҳабибуллохон Азимов: — Геосиёсий манфаатлар ҳам бор. Эрон биладики, Сурияда Башар Асад ҳукумати йиқилса, кейингиси Эрон бўлиши мумкин. Шу сабаб уни қўллайди.

Россиянинг 1971 йилда Тартусда қурган ҳарбий флоти катта функционал вазифаларга эга. Бу – Россиянинг Ўртаер денгизидаги ягона базаси. Шунинг учун Суриядаги тузум алмашиши унинг геосиёсий таъсирини кесарди.

АҚШнинг ҳам режалари бор эди. Жумладан, Сурия шимолида курд коридори лойиҳасини яратиш. Курдларнинг мустақил давлат лойиҳасини қўллашига сабаб – Ироқ шимолидаги Курдистон нефт ва газини Сурия орқали ташиб кетиш учун йўлак бўларди. Лекин бу Туркиянинг ҳудудий яхлитлигига таҳдид деб кўрилади. Шунинг учун Туркия ҳам Сурияда бир нечта ҳарбий амалиётларни амалга оширди. Туркиянинг аралашувини тўғри тушуниш керак, бу – ҳудудий яхлитлик масаласи. Сурия билан 900 км чегараси бор, 5 млн суриялик қочоқ Туркияга ўтган.

Фарҳод Каримов: — Ироқ геосиёсий кучлар ўз манфаатига кўра фойдаланадиган жой бўлиб қолди. СССР меросхўри сифатида Россия Яқин Шарқдаги ўз мавжудлигини сақлаб қолиши керак эди, аммо Ироқдан айрилди, фақат Сурия қолди. Шунинг асосий эътиборни Сурияга қаратди. Минтақада мавжудликни сақлаш учун Россияга мойил кучлар бўлиши керак эди ва бу Башар Асад бўлди.

Эрон омили ҳам бор. Суннийлар ўртасида шиа ҳокимиятини сақлаб турган Башар Асадни қўллаш учун қўлидан келганини қилди Эрон. Суриядаги Ислом инқилоби қўриқчилари ҳам айнан Башар Асад ҳукуматини қўриқлайди.

Бундан ташқари, АҚШ, Канада, Австрия каби давлатлар коалицияси кириб келди. Асосий масала – Сурияда катта энергия ресурслари жойлашган. Ироқ ва Суриядаги нефтни қазиб олиш осон, жуда яқин жойлашган ер юзасига. Айниқса, курдлар жойлашган ердаги нефт конларидан қазиб олиб кетиш осон, шунинг учун ҳаракат қилишди улар. Географик яхши жойлашган, Туркияга, Саудияга, Эронга ва бошқа Яқин Шарқ давлатларига таъсир қилиш мумкин.

Туркия учун ҳам муҳим, асосий хавф Суриядан келади Туркияга. Ичкаридаги сепаратистларни қўлловчилар шу чегара ҳудудларда жойлашган, шу сабаб вақти-вақти билан ҳарбий операциялар ўтказиб, буфер ҳудуд яратиб туради. Башар Асад ва Эрдўған ўртасида келишмовчилик ҳам шундан келиб чиққанди. Аммо Сурия назоратсиз ҳолатга келган, шунинг учун Туркия ҳарбий операциялар ўтказиб туради.

Форс кўрфази араб давлатлари учун ҳам муҳим бу жой. Мусулмонлар, айнан араблар яшайди. Араб бирлигини сақлаш учун Сурия Кўрфаз араб давлатлари таъсирида бўлиши керак, шу сабаб Эрон кириб келишининг олдини олиш учун араб давлатлари таъсир қилувчи кучлар излаб юришади ичкаридан.

Сурияда ҳозир Россиянинг, Туркиянинг, АҚШ коалициясининг ҳарбий базаси бор. АҚШнинг базаси нисбатан кичик, Трамп даврида аскарларнинг аксарияти олиб кетилди. Эрон эса “Ҳизбуллоҳ” ва корпус вакиллари орқали Суриядаги мавжудлигини сақлаб турибди.

— Ҳозир Сурияда қандай ҳолат?

Камолиддин Раббимов: — Башар Асад тузумини Россия сақлаб қолди. Агар 2015 йилда Россия аралашмаганида, Башар Асад ҳукумати 2016 йилга келиб қулаши мумкин эди.

4-5 йилдан бери бошқа араб давлатлари ва Сурия муносабатлари меъёрлаша бошлаган. Лекин бу жараён ниҳоясига етгани йўқ. 2023 йилда Араб давлатлари лигасига Сурия қайта таклиф этилди, лекин Қатар қўлламади буни, аммо ветосини ҳам қўймади. Кўпгина араб, мусулмон давлатлари фуқаролар урушида Сурия ҳукуматининг ишларини қоралади, Араб баҳорига нисбатан муносабат ҳам ўзгарди. Араб баҳори араб давлатларининг заифлашуви, АҚШ, Исроилнинг таъсири ортишига сабаб бўлди, деган қарашлар ҳам бор.

Лекин асл муаммо – ички ижтимоий, иқтисодий томондан, коррупциянинг юқорилиги, ҳокимият циркуляцияси йўқлигидан эди. Умуман олганда, араб дунёсидаги авторитаризм – асосий сабаб. Улар демократияда яшаш орзусидан воз кечгани йўқ. Сиёсий тузумнинг нормаллашуви оғриқларсиз бўлмайди. Келажакда араб баҳорининг кейинги тўлқинлари ҳам бўлади.

Бектош Бердиев: — Суриядаги вазият икки хил омилга боғлиқ. Биринчиси АҚШнинг Сурияга муносабати, агар АҚШда Сурияга нисбатан ижобий муносабат бўлса, бошқа давлатлар эргашади. Иккинчиси эса Асад ҳукуматининг Ғарб давлатлари томонидан қўйилган шартларга ён бериши. Керак бўлса, Эрондан узоқлашишга тайёр бўлишига боғлиқ.

— АҚШ бу урушга араб давлатлари хоҳиши билан кирдими ёки Эрон омили сабабми?

Бектош Бердиев: — Обама даврида давлат котибларидан бири Жон Керри биз Башар Асад ҳукуматининг стратегик нуқталарига авиазарбалар бермоқчимиз, деганида сенаторлар қанча маблағ кетади, АҚШ сарфлайдими деб сўраган. Шунда Керри 20 млрд доллар кетади, буни араб давлатлари тўлаб беради, деб очиқ айтиб қўйганди.

Ҳабибуллохон Азимов: — Кувайтга Ироқ бостириб кирганида ҳам, АҚШга Кувайтни озод қилиб бергани учун 38 млрд долларни Саудия тўлаб берган. Яъни АҚШнинг тарихий тажрибасида бўлган бу.

Фарҳод Каримов: — Асосий ёрдам сўраб мурожаат қилиш араб давлатларининг ўзидан бўлган.

Камолиддин Раббимов: — Юқори нуқта ҳам бор. Бир томонда коллектив Ғарб ва АҚШ, иккинчи томонда Хитой ва Россия. Хитой нефт импортёри, Россия экспортёр. Сурия инқирози даврида коллектив ғарбдан мустақил 3-4 та йирик нефт сотувчи давлат бор эди: Эрон, Россия, Венесуэла ва бошқалар. Хитойнинг барқарорлиги учун мустақил нефт сотувчилар кўп бўлиши керак, Россия ҳам ўз нефтини бемалол сотиши учун Ғарбдан мустақил нефт сотувчилар бўлиши лозим. Сурия йиқилиб, кейинги навбат Эронга бўлса, бу Россия ва Хитой учун катта стратегик муаммо бўлар эди. Хитой бу можарода қатнашмаса ҳам, манфаатлари юзасидан Башар Асад тарафида бўлди.

Фарҳод Каримов: — Сурияда тинчлик ўрнатиш қийин, бугун давлат 4 қисмга бўлиниб кетган. Тўғри 70 фоиздан ортиқ ерлар Башар Асад назоратида, лекин асосий нефт-газ захиралари бор жойларнинг 80 фоизи Асад назоратида эмас, курдлар ерида. Иқтисодиётни кўтариш учун энергия ресурслари бор, лекин ундан фойдаланиш имкони йўқ.

Бундан ташқари, турли террорчи гуруҳлар бор, баъзи ҳудудларни назорат қилади. Башар Асадга қарши исёнчи кучлар ҳам бор, уларни ҳам молиялаштириб туришади, айрим стратегик жойларни эгаллаб турибди.

Яна бир масала: Ўртаер денгизидаги асосий портлар Сурия ҳукуматига қарамайди, Россия, Ғарб ёки бошқа давлатлар эгаллаган. Шундай бир ҳолатда давлатни бирлаштириб, тараққий эттириш жуда қийин. Урушлар тугаса ҳам, ҳудудларни марказий ҳукуматга қайтариш масаласи туради, 10 йил олдин дунё кучлари бу ерларни бўлиб олган. Башар Асад кетиб бошқа ҳукумат келса ҳам, шунчаки бериб қўйилмайди. Шунинг учун яқин келажакда равнақ этиши қийин.

— Араб давлатлари лигасига Суриянинг яна таклиф қилинаётгани сабаблари нимада?

Ҳабибуллохон Азимов: — Араб давлати бўлган Сурияни йиллар давомида яккалаб қўйиш бошқа араб давлатларига муаммолар чиқаради. Биринчидан, Сурияда Эроннинг таъсири ортади. Улар тушундики, Асад ҳукуматини йиқитиб бўлмайди, шу сабаб минтақада ёлғизланиб қолишига ҳам йўл қўйиб бўлмайди. Ёлғиз қўйса, Эрон таъсири кучайиб, минтақада мазҳабий муаммолар пайдо бўлиши мумкин.

Сурия ҳудудий яхлитлигини таъминлаш учун Туркиядан фойдаланиши керак. Чунки Туркия доим биз Сурия ҳудудига даъво қилмаймиз, дейди ҳарбий операцияларида. АҚШ эса у ерда мустақил курд давлати тузмоқчи, бу Сурия учун йўқотиш бўлади. Шунинг учун Туркия билан ҳамкорлик қилиши керак бўлади, орадаги муаммоларни ечиб.

— Суриянинг истиқболи ҳақида нима дейиш мумкин?

Камолиддин Раббимов: — Можаронинг қайноқ нуқтаси ўтиб бўлди. Минтақа давлатлари Сурия қайта чайқалишидан манфаатдор эмас.

Сурия – қаттиқ жароҳат олган, бир неча ўн йил ортга улоқтириб ташланган давлат. Бир неча млн аҳоли чиқиб кетди, ишга яроқли бўлган сурияликлар бошқа давлатларда яшаяпти, кўпчилиги қайтмоқчи эмас. Сурияни тиклаш учун бир неча юз млрд долларлар керак бўлади. Бундай пулни Ғарб бермайди, Россия бермайди, араб давлатлари эса бериши мумкин, лекин шартлари бўлади, аммо бундай шартларга Асад ҳукумати тайёр эмас.

НормуҳаммадАли Абдураҳмонов суҳбатлашди.