“Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонун янги таҳрирда қабул қилинди. Норма ижодкорлиги соҳасида қандай ўзгаришлар бор?

2021 йил 20 апрел куни президент Шавкат Мирзиёев “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонуннинг янги таҳририни имзолади. Шу билан Ўзбекистонда 2012 йил 24 декабрдан бери амалда бўлиб келган “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги 342-сонли Қонун ўз кучини йўқотиб, эндиликда норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар (НҲҲ) ижодкорлиги соҳасидаги қонун ҳужжатларининг “онаси” янги таҳрирда қабул қилинди.

Ушбу Қонунда 2012 йилда қабул қилинган таҳририга нисбатан бир қатор муҳим янгиликларни учратиш мумкин. Унда қонунчиликни рақамлаштириш, тартибга солиш таъсирини баҳолаш, жамоатчилик муҳокамаси институти ва бошқа кўплаб янгиликлар ўз аксини топган.

Қуйида қонуннинг икки таҳририни бир-бирига солиштириш орқали янги қонундаги янги жиҳатларни кўриб ўтамиз.

Принциплар, янги таъриф ва тушунчалар, чек қўйилган чалкашликлар

Қонуннинг аввалги таҳрири 7 боб, 44 моддадан иборат бўлса, янгиси янги нормалар билан тўлдирилгани ҳисобига 8 боб, 60 моддадан иборат кўринишга келтирилган.

Янги Қонунда НҲҲ тушунчасининг таърифи ва НҲҲ турларида ўзгаришлар бўлмаган. Бироқ, янги Қонунда аввалгисидан фарқли тарзда ушбу Қонуннинг принциплари келтирилган. Улар қуйидагилар:

• конституциявийлик;
• қонунийлик;
• жисмоний ва юридик шахсларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини, жамият ва давлат манфаатларини ҳимоя қилиш ҳамда уларнинг устуворлиги;
• ошкоралик;
• илмийлик;
• ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишнинг тизимлилиги ва комплекслилиги;
• ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишнинг барқарорлиги.

Қонуннинг 4-моддасида фуқаролар референдум йўли билан НҲҲ қабул қилиши мумкинлиги кўрсатилди. Бироқ буни фуқароларга янгича ҳуқуқ берилди, деб тушунмаслик лозим. Зеро, фуқароларнинг референдум йўли билан НҲҲ қабул қилишда қатнашиш ҳуқуқи «Ўзбекистон Республикасининг референдуми тўғрисида»ги Қонунда назарда тутилганди, эндиликда ушбу Қонунда ҳам назарда тутилмоқда.

Қонуннинг аввалги таҳриридаги “қонун ҳужжатлари” тушунчаси кўплаб англашилмовчиликларни келтириб чиқаргани туфайли “қонунчилик ҳужжатлари” тушунчасига алмаштирилди. Яъни, “НҲҲлар қонун ҳужжатларидир ва улар Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатлари мажмуини ташкил қилади” деган норма “НҲҲлар қонунчилик ҳужжатлари бўлиб, улар Ўзбекистон Республикасининг қонунчилигини ташкил этади”. Кўриниб турибдики, бу орқали қонунчилик тушунчасига ҳам аниқлик киритилмоқда ва у НҲҲлар мажмуини билдириши таъкидланмоқда.

Янги қонунда яна бир чалкашликка чек қўйилган. Яъни, аввалги таҳрирда:

Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси;

Ўзбекистон Республикасининг қонунлари;

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг қарорлари қонунлар деб аталган. Бу эса юқоридаги 3та турдаги НҲҲни энг муҳим ва барқарор ижтимоий муносабатларни тартибга соладиган ҳамда Олий Мажлис томонидан ёки референдум ўтказиш йўли билан қабул қилинадиган НҲҲни билдирувчи қонун тушунчаси билан чалкаштиришларга сабабчи бўлди.

Янги қонунда ушбу хатолик бартараф этилиб, юқоридаги 3та турдаги НҲҲ қонунлар эмас, қонун ҳужжатлари деб таърифланди.

Янги Қонунда кодекс тушунчасига таъриф берилган. Унга кўра, кодекс – ҳуқуқий принциплар ва нормаларни мустаҳкамловчи, бирлаштирувчи, тизимлаштирувчи, шунингдек ижтимоий муносабатлар энг муҳим соҳасининг ҳуқуқий жиҳатдан комплекс тартибга солинишини таъминловчи қонунни англатади.

Қонунни забт этган “йўл харитаси”

Қонунда НҲҲларнинг таркибий қисми сифатида улар билан тасдиқланадиган йўл харитаси, низом, қоидалар, йўриқнома ва бошқаларга ҳам қонун доирасида таъриф берилди.

Жумладан:

низом – давлат органлари ва ташкилотларнинг, улар таркибий бўлинмаларининг мақомини, асосий вазифаларини, функцияларини, ҳуқуқ ва мажбуриятларини, фаолиятини ташкил этиш тартибини, шунингдек у ёки бу соҳадаги ижтимоий муносабатларни тартибга солиш тартибини;

қоидалар – бирор-бир фаолиятни амалга оширишга доир талабларни;

йўриқнома – НҲҲларни қўллашнинг аниқлаштирувчи жиҳатларини;

регламент – давлат органлари ва ташкилотларнинг иш тартибини, шунингдек давлат органлари ва ташкилотлар томонидан маъмурий тартиб-таомилларни амалга ошириш тартибини;

стратегия – мамлакат ёки муҳим соҳаларни ўрта ва узоқ муддатли истиқболда ривожлантиришнинг энг асосий йўналишларини;

концепция – у ёки бу соҳадаги давлат сиёсатининг энг муҳим устуворликларини, мақсадларини, асосий йўналишларини, вазифаларини ва амалга оширилиш механизмларини;

доктрина – Ўзбекистон Республикасининг у ёки бу соҳадаги миллий манфаатларини таъминлаш мақсадлари, вазифалари, принциплари ва асосий йўналишларини;

дастур («йўл харитаси») – у ёки бу соҳадаги давлат сиёсатининг мақсадларига эришилишини таъминлайдиган тадбирлар (вазифалар, амалга ошириш муддатлари, молиялаштириш манбалари ва масъул ижрочилар бўйича ўзаро боғлиқ бўлган тадбирлар) ва механизмлар тизимини белгиловчи таркибий қисмлар сифатида таърифланди.

Қоидалари қонунда акс эттирилган қонуности ҳужжатлари ўз кучини йўқотган деб топилиши лозимлиги белгиланди. Бу талаб қонунчиликда нормаларнинг такрорийлигини бартараф этиш мақсадида киритилган, дейиш мумкин.

Қонунчиликда қадр топаётган ўзбек тили

НҲҲларни давлат тилида қабул қилиш талабининг қўйилаётгани ҳам янги қонуннинг энг муҳим ютуқларидан биридир. Шунингдек, давлат тилидаги НҲҲ матни билан унинг бошқа тилдаги матни ўртасида тафовут бўлган тақдирда, НҲҲнинг давлат тилидаги матни қўлланилиши қоидасининг ўрнатилаётгани ҳам қувонарли жиҳатлардан бири. Қанчалик ҳайратланарли бўлмасин, ушбу қоидалар аввалги қонунда мавжуд эмас эди.

НҲҲ лойиҳасини жамоатчиликка эълон қилиш талаби қонун доирасида белгиланмоқда

Янги Қонундаги энг муҳим янгиликлардан яна бири НҲҲлар лойиҳаларининг жамоатчилик муҳокамаси тартибининг белгиланаётгани ҳисобланади. Эндиликда НҲҲ лойиҳасини ишлаб чиқувчи томонидан уни қабул қилувчи органга киритишдан олдин лойиҳа НҲҲлар лойиҳалари муҳокамаси порталида (regulation.gov.uz) жамоатчилик муҳокамасини ўтказиш учун жойлаштириши назарда тутилди.

Лойиҳани порталда муҳокама қилиш давомийлиги лойиҳа жойлаштирилган кундан эътиборан 15 кундан кам бўлмаслиги белгиланди.

Шунингдек, лойиҳа бўйича жамоатчилик муҳокамаси иштирокчиларидан тушган фикр-мулоҳазаларни ва таклифларни ҳисобга олиш, улар рад этилган тақдирда, ишлаб чиқувчи уларни рад этиш сабабини асослаши шартлиги белгиланди.

Айтиш жоизки, НҲҲларни жамоатчилик муҳокамасидан ўтказмасдан қабул қилиш орқали турли шахсларнинг манфаатларига хизмат қилувчи қоидалар белгиланиб кетган ҳолатлар оз эмас. Кўрамиз, ушбу талабга қанчалик риоя этилади.

Ҳуқуқий эксперимент, коррупцияга қарши экспертиза

Янги қонунга киритилган тушунчалардан бири – ҳуқуқий экспериментдир. НҲҲ қабул қилиш ҳуқуқига эга бўлган орган томонидан НҲҲ самарадорлигини, унинг вақтинча амал қилишини муайян ҳудудда ва (ёки) шахслар доираси бўйича чеклаган ҳолда ўрганиш ҳуқуқий эксперимент ҳисобланади. Ҳуқуқий эксперимент натижаларига кўра, НҲҲни вақт, муайян ҳудуд ва (ёки) шахслар доираси бўйича чекланмаган ҳолда қабул қилиш масаласи ҳал қилинади: ёки кенг миқёсда қабул қилинади ёки ўз кучини йўқотган деб топилади. Қайд этиш лозимки, ушбу тартиб амалиётда мавжуд бўлса-да, мазкур қонунга киритилмаганди.

НҲҲ лойиҳаларининг Адлия вазирлиги ва унинг ҳудудий бўлинмалари томонидан НҲҲ лойиҳаларини ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш муддати ҳамда идоравий НҲҲни давлат рўйхатидан ўтказиш муддатлари қонунда аниқ белгилаб берилди. Унга кўра, Вазирлик томонидан қонун ва қонуности ҳужжатларининг ҳуқуқий экспертизаси 10 кун муддатда, идоравий НҲҲни давлат рўйхатидан ўтказиш 30 кунлик муддатда амалга оширилиши белгиланди.

Шунингдек, Адлия вазирлигининг ҳудудий бўлинмалари томонидан:

халқ депутатлари вилоят, туман, (шаҳар) Кенгаши қарорлари лойиҳаларининг ҳуқуқий экспертизаси - 2 иш куни ичида;

вилоят, туман, (шаҳар) ҳокими қарорлари лойиҳаларининг ҳуқуқий экспертизаси - 5 иш куни ичида ўтказилиши белгиланди.

Бундан ташқари, НҲҲ ва улар лойиҳаларининг коррупцияга қарши экспертизаси учун алоҳида модда ажратилди. Шунга кўра, НҲҲ лойиҳаларининг коррупцияга қарши экспертизаси эса улар қабул қилинишининг коррупция ҳолатлари учун имконият яратувчи оқибатларини умумий баҳолаш, норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни қўллаш жараёнида коррупция хусусиятига эга хавфларнинг юзага келиши эҳтимолини прогноз қилиш мақсадида ўтказилиши назарда тутилди.

Тартибга солиш таъсирини баҳолаш “кўприги”

Янги Қонун билан тадбиркорлик фаолиятига, фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига ҳамда атроф-муҳитга таъсир кўрсатувчи НҲҲлар ва уларнинг лойиҳалари тартибга солиш таъсирини баҳолашдан ўтказилиши белгиланди.

Қонунда тартибга солиш таъсирини баҳолаш тушунчасига ҳам таъриф берилиб, у НҲҲ лойиҳасининг қабул қилиниши натижасида юзага келиши мумкин бўлган эҳтимолий оқибатларни ва унинг тартибга солиш мақсадларига эришилишини, шунингдек амалдаги НҲҲнинг ушбу НҲҲ билан тартибга солувчи муносабатларга таъсирининг самарадорлиги ва натижадорлигини аниклаш ва баҳолашга қаратилган чора-тадбирлар мажмуидан иборат эканлиги назарда тутилди.

Шунингдек, Адлия вазирлигининг НҲҲлар ижросини ташкил этишга доир ваколатлари қонун доирасида мустаҳкамланди.

Янги қонуннинг муҳим янгиликларидан яна бири унга илова тарзида Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар лойиҳаларини, шунингдеқ уларга илова қилинадиган ахборот-таҳлилий материалларни юридик-техник жиҳатдан расмийлаштиришнинг ягона услубиёти тасдиқлангани бўлди. Ушбу ягона услубиёт барча турдаги НҲҲ лойиҳаларини тузиш, уларни юридик-техник расмийлаштириш тартибини белгилаб берди. Бунгача бундай тартиблар ҳар бир НҲҲ тури учун алоҳида ишлаб чиқилган бўлиб, турли ҳужжатларда белгиланган эди.

Аббос Салайдинов,
ҳуқуқшунос