Ҳимоячининг ўзига таҳдид ва ноқонуний «сўроқлар» – адвокатлар билан суҳбат

Ҳозирги кунда адвокатлар даражасини терговчи ёки прокурор билан тенглаштиришга уринишлар бўлаётганига қарамай, улар ҳамон тенг имкониятларга эга эмас. Бу эса адвокатларнинг ҳуқуқларини поймол этмоқда, дейди ҳимоячилар. Кun.uz билан гаплашган адвокатлар – далил ва ҳужжатларга эътиборсизлик, йўқолиб қолаётган фуқаролар ҳамда қонун билан чеклаб қўйилган ҳуқуқлари ҳақида айтиб ўтди.

9 ноябр куни адвокатлар билан очиқ мулоқот ўтказган Олий суди раиси Бахтиёр Исломов қамоққа олиш эҳтиёт чорасини қўллаш ҳақидаги прокурор илтимосномалари судлар томонидан оммавий қаноатлантирилаётгани натижасида Ўзбекистондаги вақтинча сақлаш изоляторлари тўлиб кетганини айтди. Олий маҳкама расмийлари ва адвокатлар учрашуви ортидан жамиятда долзарб бўлган адвокат ҳуқуқлари, тергов-суриштирув жараёнида инсон ҳуқуқлари бузилишига доир масалалар яна кун тартибига қайтди. Kun.uz ушбу масала юзасидан амалиётда юзага келаётган масалаларни жамоатчиликка олиб чиқиш учун адвокатларга микрофон тутди.

Амрулло Аҳмедов, адвокат:

Адвокатура мавзуси кундан кунга муаммо сифатида кўтарилмоқда. Адвокатларнинг Ўзбекистонда етишмаслиги ёки камлиги инсон ҳуқуқларининг бузилишига ёки қайсидир ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идора вакиллари томонидан суриштирув ёки жиноят қидирув процесслари бўладими, уларга кўпроқ ўз ҳаракатларини амалга оширишга ёрдам беради.

Шахс ушланганда унинг ҳуқуқлари тушунтирилиши керак. Унинг нимада айбланаётгани ёки нимада ушланаётгани ҳақида ёки унга гапирмаслик ҳуқуқи борлигини тушунтириш лозим. У ўзига адвокат олиши мумкин ёки унга ҳар бир айтилган гапи ўзига қарши ишлатилиши мумкинлигини тушунтириш керак. Тегишли идоралар вакиллари буларни фуқарога тушунтириши лозим. Жиноятчи бўлсин, гумонланувчи бўлсин, ҳар бирига тушунтириш лозим. Чунки бу қонун талаби, Конституцияда ҳам, ЖПКда ҳам шундай талаблар бор. Лекин буни тушунтирадиган бўлсак, ўзига – суриштирув, тергов органларига муаммо олиб келади.

Дилшодбек Кенжабоев, адвокат:

Қонунларимизда адвокатларнинг ҳуқуқлари ва имкониятлари анча чеклаб қўйилган. Оддий мисол, жиноят иши қўзғатиш тўғрисидаги қарор билан ҳатто танишиш имкониятимиз йўқ. Қачон жиноят иши қўзғатилди, нима асосга кўра кимнинг аризасига кўра қўзғатилди, бу нарса қачон бошланди, деган саволларга ҳатто жавоб ололмаймиз. Жиноят-процессуал кодексининг 53-моддасида «ҳимоячи жиноят ҳужжатлари билан дастлабки тергов тамом бўлгандан кейин тўлиқ танишиб чиқиш ҳуқуқи берилади» деган қоида бор. Бу нарса — ҳимоя позициясининг сусайишига, тергов жараёнида шахсларнинг ҳуқуқлари бузилишига олиб келмоқда. Бундан ташқари, дастлабки терговнинг асоссиз равишда чўзилишига олиб келади.

Дастлабки тергов уч ой ичида якунланиши лозим, лекин амалда кўплаб жиноят ишларида бу муддат бузилмоқда ва ноқонуний тўхтатишлар содир бўлмоқда. Чунки адвокат жиноятнинг қачон қўзғатилганини билмайди. Қачон тергов тамом бўлишини билмагандан кейин, терговчи хоҳлаганча жиноят иши бўйича терговни чўзмоқда.

Агар биз бу масала юзасидан прокурорга шикоят йўлласак, афсуски, шикоятларимиз жуда нозик нуқтага тўғри келяпти. Жисмоний ва юридик шахслар мурожаатлари тўғрисида қонун бўйича бир шахс устидан шикоят берилса, шикоят аризаси унинг ўзига туширилиши мумкин эмас. Аммо кўплаб мурожаатлар айнан ўша шахсга, терговчига берилмоқда.

Давронбек Аҳмадов, адвокат:

Адвокатларнинг муаммоларидан бири шундаки, ҳозирги кунда адвокатларнинг статусини терговчи ёки прокурор билан тенглаштиришга уринишлар олиб борилмоқда, лекин улар ҳали тенг эмас. Терговчи 3-6 ой шуғулланиб, далиллар йиғиб, тергов олиб боради. Адвокат эса 15-20 кунда тергов қилган материалларга қарши далил йиғиб, уларни синдириши керак. Қани тенглик? Чунки сиз улгурмайсиз.

Амрулло Аҳмедов:

Фуқаролар: «Мен адвокат оламан, менинг адвокатимни чақиринг ёки уйимга телефон қилинг, менга адвокат жўнатинг, мен биринчи адвокат билан гаплашиб, ўзим ҳар бир гапимни гапириб, кейин сизларга кўрсатма бераман», дейдиган бўлса, буларнинг иши юришмайди. Мана шу жойдан қонунбузилиш ҳолатлари бошланади. Суҳбат жараёни бўлаётганда уни видеотасвирга олишяпти. Тергов идорасида ёки суриштирув органи кейин ҳимоя остидаги шахс «мана шундай деганди», деб айтяпти, ваҳоланки улар оддий суҳбат қурган. Айнан ўша суҳбат ноқонуний бўлиши мумкин, лекин шу суҳбатни улар асос қилиб оляпти. «Мана шунақа деди», деб ўзининг қонунни бузганини кўрсатиб, «сизни ҳимоя остингиздаги шахс мана шунақа деди, энди у кўрсатмасини ўзгартиряпти», деб айтмоқда. Адвокатлар ишга киришда қонун қай даражада юритилаётганини баҳолашади. Биз шахснинг айбдорлигини муҳокама қилмаймиз, лекин унга нисбатан қўлланаётган қонунлар тўғри ишлаши керак.

Фуқаролар қандайдир идорага боргандан кейин, “участкавой” ёки суриштирувчи чақирганда йўқолиб қолган ҳолатларини кўрамиз. Дастлаб бизга келадиган мурожаатлар ҳам шундай: «Кеча акамни чақиришди ёки бугун чақиришди, лекин ҳали дараклари йўқ, илтимос ёрдам беринг». Аслида бу жиноят процессуал кодекс талабларини қўпол равишда бузиб, одамларни ноҳақ айблаш ҳолатлари ҳам учрамоқда. Биз буларни ҳал қилиш учун кураш олиб бормоқдамиз ва бундан кейин ҳам давом этамиз.

Дилшодбек Кенжабоев:

Муаммолар қонун ҳужжатларини ишлаб чиқиш ва қабул қилишда ҳам давом этмоқда. 2023 йилдаги Давлат дастурида айблов хулосаси билан бирга жиноят ишлари ҳимоячи фикри билан бирга судга юбориладиган тартиб ишлаб чиқилсин, дейилган. Аммо 2024 йил тугаяпти, ҳали бу нарса ишлаб чиқилгани йўқ.

Фуқаролар қаерда эканини билмаймиз, ўғлим ёки фарзандим тергов органига чақирилди, уч-тўрт кундан бери тополмаяпман деб келишмоқда. Ички ишлар ёки туман прокуратурасига борсак ҳеч ким сизни қабул қилмайди. У одам қаерда эканини билмаймиз. Ваҳоланки, 2023 йил давлат дастурида бу нарса ҳам назарда тутилган эди. Яъни ҳаракатланиш эркинлиги чекланган шахсларнинг электрон реестри юритилиб, бу реестрдан маълумот адвокатларга сўровга кўра ҳам тақдим қилинсин, дейилган. Бунда ўша шахснинг шахсий идентификация рақамини киритиш орқали қаерда эканини, қайси тергов ҳибсхонасида эканини билиш мумкин бўлади.

Оддий мисол, ўзимизнинг иш юритувимиздаги жиноят иши бўйича Сирдарё вилоятида тергов ҳаракатлари олиб борилаётган эди. Бир ҳафта олдин биз бордик, одам Сирдарё вилоятида сақланмоқда қамоқда. Лекин кейинги марта борсак, у Тошкент шаҳрига кўчирилган. Уни топишимизда ва қаерда эканини билишда ўртадан беш кун вақт ўтиб кетди. Беш кун давомида унинг оила аъзолари, қариндош-уруғлари, биз ўзимиз ҳам катта хавотирда бўлдик. У шахс қандай ҳолатда экани ва бошқа маълумотлар бўйича. Лекин қонун бу нарсага бизга имконият бермаяпти, терговчига фуқаронинг кўчирилиши ҳақида ёки бошқа маълумотлар бўйича хабар бериш мажбуриятини ҳам юкламаган. Биз бориб, «нимага бизга хабар бермадинг?» деб сўрасак, «қонун бўйича биз сизга хабар беришга мажбур эмасмиз», дейишади. Ваҳоланки, ана шу нарсани қонунга киритиш керак.

Масалан, қамоқда сақланаётган шахс бир тергов ҳибсхонасидан иккинчи тергов ҳибсхонасига кўчирилса, бу ҳақда ҳимоячига хабар берилиши керак деган қоида мустаҳкамланиши керак. Аслида йўқ, бу нарса жиноятни юритиш чоғида қамоқда сақлаш тўғрисида қонун бўйича айтилган: бир тергов ҳибсхонасидан иккинчи тергов ҳибсхонасига кўчириш терговчи ёки прокурорнинг қарори, суднинг ажрими асосида амалга оширилади дейилган. Биз ўша қарорни ҳам бориб сўрасак, «нима асосга кўчирдингиз, қани беринг бизга» десак, яна ўша гап: «53-модда бўйича биз дастлабки тергов тугагандан кейин сизга берамиз, уни таништиришга», дейди. Дастлабки тергов 3 ой ичида тугаса, биз уни шунча муддат нима сабабдан кўчирилганини ҳам билмай ўтирамиз. Афсуски, мана шунақа муаммолар кўп», — дейди адвокат.

Давронбек Аҳмадов:

Яна бир муаммо: Хадича Сулаймонова илмий-экспертиза марказида юриспруденция соҳаси бўйича ҳар хил хулосалар беради. Лекин жиноят иши доирасида адвокатда хулосаларни олиш ваколати йўқ. Жиноят доирасида сиз ололмайсиз хулоса деб рад жавобини беради. Тенглик йўқ, терговчи олади, адвокат ололмайди.

Терговдаги мавжуд ҳужжатларнинг ҳаммасига эмас, бир қисмига адвокатда "доступ" бўлиши керак. У ўзининг ҳимоя позициясини шакллантириш ва стратегияни шакллантириб, ўзининг ҳимоясидаги шахсни ҳимоя қилишга тайёргарлик кўриш учун. Бу нарса йўқ. Бундан ташқари, тергов органлари томонидан адвокатга нисбатан жиноят қўзғатиш таҳдиди мавжудлиги. Бу қонун билан тақиқланган. Адвокат тўғрисидаги қонунда ҳам, адвокат фаолиятида кафолатлар тўғрисида қонунда ҳам давлат кафолат берган. Адвокат ўзи шуғулланаётган иш бўйича сўроқ қилиниши мумкин эмас, деб ёзилган. Чунки у бу иш бўйича ҳамма нарсани билади, уни ҳимоясидаги шахс жиноятчи эканини ҳам билади, қаерда ноҳақ, ҳақлигини ҳам билади. Энди бу ҳолатни билиб туриб, уни сўроқ қилинса ва сўроқ қилганда гувоҳ сифатида сўроқ қилинса… Адвокатни ҳимоя қиладиган битта нарса – адвокатлик сири. Ўзи ҳеч нарсамиз йўқ бошқа ҳимоя қиладиган.

Тўлиқ суҳбат билан юқоридаги видео орқали танишиб чиқишингиз мумкин.