Оролдан кейин Каспий денгизи ҳам қурияпти. Бунга нималар таъсир қиляпти?

Дунёнинг энг йирик ички сув ҳавзаси – Каспий денгизи ҳам йилдан йилга саёзлашиб боряпти. Хусусан, жорий йилда сув сатҳи бутун кузатувлар давридаги энг паст даражага тушди. Денгиз минтақа иқлимини тартибга солишга ёрдам беради ва Марказий Осиёни ҳам ёғингарчилик ва намлик билан таъминлаб туради. Хўш, Каспий нима учун қуриб боряпти?

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Орол билан боғлиқ экологик катастрофани ўз танамизда яхшигина ҳис қилиб турибмиз. Денгизнинг қуриган қатламидан келиб чиққан чанг ва тузли бўронлар суғориладиган ерларга ҳам, аҳоли соғлиғига ҳам жиддий таъсир қиляпти. Марказий Осиё халқлари яқин келажакда яна бир муаммо билан юзлашиши мумкин.

Дунёнинг энг йирик ички сув ҳавзаси – Каспий денгизи ҳам йилдан йилга саёзлашиб боряпти. Хусусан, жорий йил июл ойи охирида сув сатҳи бутун кузатувлар давридаги энг паст даражага тушган. Каспий балиқчилик илмий-тадқиқот институти маълумотларига кўра, сув сатҳи Балтика баландликлар тизими бўйича 29 метрга пасайган. Бу ҳолат 1990 йиллар ўртасидан бери давом этаётган барқарор тушиш жараёнининг кулминацияси бўлди. Мутахассислар тахминига кўра, аср охирига бориб сув сатҳи яна 9–18 метрга камайиши мумкин, бу эса денгиз майдонини қарийб чорак қисмга қисқартиради. Хўш, Каспий денгизи нима учун қуриб боряпти ва унинг таъсири қандай бўлади?

Каспий денгизининг аҳамияти

Каспий денгизи – сайёрадаги энг катта кўл ҳисобланиб, йирик ҳавзаси сабаб денгиз деб аталади. Унинг майдони қарийб 371 минг квадрат километр. Бу – Германия ҳудудидан каттароқ. Денгиз суви бешта давлат – Қозоғистон, Эрон, Озарбойжон, Россия ва Туркманистон ерларини ювиб туради. Ушбу мамлакатлардаги балиқчилик, деҳқончилик, туризм ва ичимлик сув, шунингдек, нефт ва газ захиралари бевосита Каспий билан чамбарчас боғлиқ. Бундан ташқари, денгиз ушбу қурғоқчил минтақа иқлимини тартибга солишга ёрдам беради ва Марказий Осиёни ҳам ёғингарчилик ва намлик билан таъминлаб туради.

Бой биологик хилма-хиллиги билан машҳур Каспий денгизида қарийб 850 турдаги ҳайвон турлари бор, 500 турдаги ўсимликлар ўсади. Айрим ҳисоб-китобларга кўра, денгизда 48 миллиард баррел нефт ва 292 триллион куб метр табиий газ захиралари мавжуд.

Бугун Каспий бўйида жойлашган беш давлат жуда кўп юкларини денгиз орқали ташимоқда. Агар денгиз сатҳи пасайиб бораверса, Каспий орқали юк ташиш ҳажми ҳам кескин камаяди. Бу эса қирғоқбўйи давлатлар иқтисодиётига сезиларли равишда акс таъсир қилади.

Каспий нега қурияпти?

Каспий денгизида сув сатҳининг камайиши ХХ аср бошларида бошланган. 1930–1941 йилларда ҳар йили ўртача 14,7 смга қисқариш кузатилган бўлса, бу кўрсаткич 1941–1978 йиллар оралиғида йилига 3 см атрофида бўлган. Кейинчалик прогнозларга зид равишда 1978–1995 йилларда сув сатҳи кўтарила бошлаган ва йилига ўртача 15 смдан ошиб борган. Аммо бу тенденция узоққа чўзилмади — 1995 йилдан бошлаб яна сувнинг пасайиши бошланди. Бунга бир қатор омиллар сабаб бўлаётган бўлиши мумкин.

Биринчидан, йилдан йилга иқлим ўзгариши ва унинг таъсири кучайиб боряпти. Каспий денгизига 100 дан ошиқ турли дарё ва сойлар суви қуйилади ва уларнинг олтитаси йирикроқ ҳисобланади. Булар – Волга, Урал, Терек, Кура, Сулак, Самур. Ёғингарчиликлар кам бўлиши туфайли баланд тоғлардаги музликлар эриб боряпти. Оқибатда дарёлар сатҳи пасайиб, Каспийга тушадиган сув миқдори ҳам қисқарган. Масалан, сўнгги тўрт йилда Волга дарёсидаги йиллик оқим 210–232 км куб атрофида бўлиб, бу кўрсаткич кўп йиллик ўртача 250 км куб даражасидан анча кам. Волга Каспийга оқадиган барча дарё сувининг 80 фоизини таъминлайди. Бу сув сатҳининг тушишида асосий омил бўляпти.

Иккинчидан, дарёлардан сувни қишлоқ хўжалиги, саноат ва коммунал эҳтиёжлар учун фаол равишда олиш ҳам умумий сув балансига салбий таъсир қиляпти. Хусусан, дарёлар тўсилиб, уларга гидроэлектр станциялар, сув омборлари қурилиши кўпайган. Шунингдек, Қозоғистон, Туркманистон, Озарбойжон ва Эрон томонидан сувни шўрсизлантириш ишлари жадаллашган. Ушбу давлатлар ички сув танқислиги сабаб денгиз сувини чучуклаштиришга таянади. Нисбатан арзонлиги боис катта ҳажмда сув олишдан манфаатдор. Шўрсизлантирилган сув нафақат ичимлик ва қишлоқ хўжалиги эҳтиёжларига, балки “яшил водород” ишлаб чиқаришга ҳам ишлатиляпти. Бунда бир мегаватт энергия олиш учун беш тонна шўрсизлантирилган сув керак.

Учинчидан, Каспийдаги улкан ресурслар ва қирғоқбўйи давлатлардаги кенг кўламли қазиб олиш ишлари натижасида денгиздаги ифлосланиш даражаси ҳам ошиб боряпти. Углеводород қазиб олиш Каспий сатҳининг пасайишини 3 йўл билан тезлаштиради: қазиб олиш жараёнида иссиқхона газлари ажралиб чиқиб, ёғингарчиликни камайтиради ва қуришга олиб келади, ер эрозиясини кучайтириб, сув миқдорини пасайтиради ҳамда тўғридан тўғри сувни ифлослантиради. Аммо катта даромадлар фонида Каспий бўйидаги давлатлар экологик муаммоларни ҳал қилишга шошилмаяпти.

Тўртинчидан, юк ташиш ҳажмининг кескин ошиши. Россиянинг Украинага бостириб киришидан сўнг, Транскаспий йўлагининг аҳамияти кескин ортди, чунки у Россия ҳудудидан ўтадиган Шимолий коридорга алтернатив ҳисобланади. Хитой маҳсулотлари темирйўл орқали Ақтауга олиб келинади, у ердан кемаларга юкланиб, Бокуга юборилади, кейин эса Грузия ёки Туркия орқали Европага жўнатилади. Жаҳон банки ҳисоб-китобига кўра, 2030 йилга бориб Ўрта коридорда юк ташиш ҳажми 11 млн тоннага етади, шундан 4 млн тоннаси Каспий денгизи орқали ўтказилади. Бу эса карбонат ангидрид чиқиндиларини янада кўпайтириб, сувнинг буғланиш тезлигини кучайтиради.

Сув ресурсларини бошқаришдаги муаммолар

Каспий денгизидаги сув сатҳининг пасайиши ХХ аср бошларидан бери кузатилиб келаётган бўлса-да, экологик муаммоларни ҳал этишга қаратилган биринчи қўшма чоралар фақат 2003 йилда қабул қилинган. Ўша йили бешта қирғоқбўйи давлати илк бор келишувга эришиб, Каспий денгизини муҳофаза қилиш бўйича алоҳида ҳужжат имзолайди. Аммо бу кутилган натижани бермайди. Фақатгина 2018 йилга келиб Каспий денгизининг ҳуқуқий мақоми тўғрисидаги конвенция қабул қилинди.

Конвенция орқали Каспий акваторияси ички сувлар, ҳудудий сувлар, балиқчилик зоналари ва умумий сув майдонига ажратилди. Аммо бу келишув ҳам ҳали тўлиқ кучга кирмаган. Конвенция умумий тамойилларни белгилайди, лекин денгиз туби бўйича ҳар бир давлат ўртасида махсус икки томонлама битимлар керак бўлади. Битимлар ҳали ҳам тўлиқ расмийлаштирилмаган. Бунда турли хил геосиёсий ва иқтисодий манфаатлар ётади. Масалан, Россия ва Эрон Транскаспий қувури қурилишидан манфаатдор эмас. Чунки ўрта коридор уларнинг транзит монополиясини заифлаштиради. Бундан ташқари, Россия иқтисодий манфаатлари сабабли Волга дарёси оқимини тартибга солишни истамайди. Натижада Каспий денгизига қуйиладиган дарёлар оқими аниқ стандарт бўйича бошқарилмайдиган ҳолатда қоляпти. 

Прогнозлар қандай?

Бремен университети олимларига кўра, агар глобал исиш ҳозирги суръатларда давом этса, аср охирига бориб Каспий денгизи сатҳи қарийб 8 метрга пасайиши мумкин. Ҳарорат янада тезроқ ошса, сув сатҳи 20 метргача қисқариши прогноз қилиняпти. Бу ҳолатда денгизнинг анча саёз бўлган шимолий ва шимолий-шарқий қисмида жуда катта ҳудуд очилиб қолади ва чўлга айланиши мумкин. Оқибатда денгизнинг қуриган тубидаги қумлар нафақат Марказий Осиё учун, балки Эрон ва Кавказ экологияси учун катта хавфга айланади.

Арктикадан келаётган ҳаво оқимларининг бир қисми Каспий устидан ўтиши ва шаклланадиган шамол оқимлари асосан шимолдан жанубга ва ғарбдан шарққа эсиши инобатга олинса, денгиз ўрнида пайдо бўлган чўлдан кўтарилган қум бўронлари асосан Эрон ва Марказий Осиё томон ҳаракатланади. Бу эса минтақадаги шундоқ ҳам ёмон эгологик вазиятни янада издан чиқариши мумкин.

Достон Аҳроров тайёрлади.