O‘zbekistonda maishiy korrupsiya bilan kurashilyapti, elitar darajadagi korrupsiya-chi? - Akmal Burhonov bilan intervyu

Ziyolilar savollarimizga javob berar ekan, hukumatni korrupsiyaga qarshi ayni paytdagi kurashi yetarli emasligini ta'kidladi va uni kuchaytirish bo‘yicha qator tavsiyalar berdi.

Xo‘sh, Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligining bu borada fikrlari qanday?

Nega ochilganiga hali bir yil ham to‘lmagan agentlik faoliyatiga nisbatan jamiyatda ishonchsizlik paydo bo‘la boshladi?

Korrupsiyani kamaytirish bo‘yicha hukumat nima ishlar qilmoqda?

Agentlik rahbari Akmal Burhonov Kun.uz muxbiri bilan intervyuda shu kabi savollarga javob berdi.

— O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi tashkil etilganiga 1 yil to‘lyapti. O‘z vaqtida o‘zbek jamoatchiligi bu idoradan juda katta ishlarni kutgandi, umid qilgandi. Lekin tan olaylik, bugun mana shu umidlar so‘nib borayotgandek.

Xo‘sh, agentlik ochilgan paytda siz o‘z oldingizga qanday vazifa va maqsadlarni qo‘ygan edingiz, hozir nimalar o‘zgardi?

— Albatta, bu katta muddat. Ikkinchi tomondan katta bir idorani oyoqqa turg‘izib, uning huquqiy asoslarini yaratish, natija ko‘rsatish ma'lum vaqtni, zarur kuch, vositalarni talab qiladi. Lekin bu bahona bo‘lolmaydi. Chunki ish boshlagan kunimizdan oylik olib kelyapmiz. Natija ko‘rsatishga harakat qilinadi.

Oldimizga qo‘ygan maqsadlar bilan umumiy natijalarni taroziga qo‘ysak, natijalarimizdan 100 foiz qoniqmayman. Chunki odam o‘z faoliyatiga tanqidiy baho bermasa, rivojlanmaydi. Lekin aytadigan natijalarimiz ham bor.

Siz odamlarda agentlikka nisbatan ishonch susaygandek, dedingiz, bu fikrga men biroz qo‘shilmayman. Eng katta natija sifatida aytishim mumkinki, O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi murosasiz muhit shakllandi. Buni eng katta o‘zgarish degan bo‘lardim.

Bundan bir, ikki yil avval holat bunday emasdi. Hozir omma, jamoatchilik korrupsiyani tushunyapti. Uni ayta olyapti. Bu esa ham huquqiy madaniyatning oshgani, ham ochiqlik siyosati va barcha darajada korrupsiyaga qarshi toqatsiz munosabatda bo‘linayotganidan dalolat beradi.

Yana shuni ham aytish kerakki, o‘zbek jamiyatida korrupsiya holati biz o‘ylagandan ko‘ra ancha achinarli ahvolda ekan. Elakni ko‘targanda bu yaqqol ko‘zga tashlandi, korrupsiyadan xoli birorta soha qolmagan ekan.

Korrupsiyaning eng katta omillaridan biri bu mentalitet ekan. Bu mentalitetni yo‘qotmasak, u yoki bu darajada korrupsiyaning oldini olish qiyin.

Yevropa davlatlarida bu illatga qarshi qonun qoidalar bilan emas, ko‘proq ta'lim-tarbiya bilan kurashiladi. Bizda esa ta'lim-tarbiyadan ko‘ra, mentalitet ustun. Shu ham masala naqadar jiddiy ekanini ko‘rsatadi.

— O‘tgan bir yil davomida O‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi hukumatning kurashini va uning natijadorligini 10 ballik tizimda necha ball bilan baholagan bo‘lardingiz?

— 11 oy davomida hukumat va prezident boshchiligida davlat idoralari tomonidan qilingan ishlarni qo‘rqmasdan 8 ball bilan baholagan bo‘lardim.

Iroda bor. Prezident ham har bir yig‘ilishida, albatta, bu illatga to‘xtalyapti.

Shuningdek, «Davlat xaridlari to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilingani ham katta o‘zgarish bo‘ldi.

Davlat xizmatlari, litsenziya va ruxsatnomalar berishda inson omili ham imkon qadar kamaytirilyapti. Masalan, o‘tgan bir yil davomida 30dan ortiq litsenziyalar tamoman bekor qilindi. Ruxsat berishdagi 50dan ortiq tartiblar soddalashtirildi.

—Men birinchi savolda, odamlarda korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha hukumatga ishonchsizlik bor, deb bejiz aytmadim. Sababi O‘zbekistonda hozir korrupsiyaga qarshi faqat maishiy darajada kurashilyapti. Bu daraja nari borsa, hokim o‘rinbosarini qamash bo‘lyapti. Elitar qatlamdagi korrupsiyaga umuman teginilayotgani yo‘q.

— Statistikani olib qarasak, o‘tgan 2020 yili sodir etilgan jinoyatlar bo‘yicha korrupsiyaviy jinoyatlarning 90 foizdan ortig‘i tuman, shahar darajasida sodir etilgan. Ya'ni maishiy korrupsiyaning salmog‘i yuqori. Lekin siz aytganingizdek, o‘sha 10 foiz ham 90 foizdan oshib ketishi mumkin.

Pastki qatlamda u xoh 100 dollar, xoh 500 dollarlik korrupsiya holatlarining ko‘pligi va u fosh qilinayotgani odamlarda korrupsiyaga qarshi faqat pastda kurashilyapti, degan fikrni uyg‘otishi mumkin.

Umuman, bugungi kundagi qilinayotgan o‘zgarishlar qaysidir qatlam uchun emas, balki har qanday darajadagi davlat xizmatchisiga taalluqli.

Bu bilan qaysidir amaldorni oqlamoqchimasman, chunki baribir yuqori darajada korrupsiya alomatlari bor.

Eng asosiysi, fuqarolar hokimiyatning biror mansabdori ushlansa, albatta, hokimning ham xabari bo‘lgan, deyishadi. Shuning uchun ham biz hozir taklif ishlab chiqyapmizki, qaysidir soha, vazirlik yoki hokimiyatda huquqbuzarlik sodir etilsa, o‘sha davlat idorasi rahbari ham qaysidir darajada javobgar bo‘ladi.

— Siz qonun barcha uchun barobar, jazo muqarrar, deyapsiz. Lekin yaqinda Jizzax viloyati hokimi bir qator tenderlarni oila a'zolariga olib bergani, yoki Qurilish vazirining qarindoshlariga aloqador kompaniya 431 mlrd. so‘mlik davlat buyurtmasini o‘ziga olgani aniqlangandi.

Xo‘sh, bu holatlarning yakunini nega eshitmayapmiz?

Shuningdek, kim kafolat beradi bu kabi holatlar boshqa vazirda, boshqa hokimning faoliyatida uchramayotganiga?

— Jazo muqarrarligini ta'minlash bizning asosiy shiorimiz va vazifamiz. U kim va qaysi darajada bo‘lishidan qat'i nazar.

Jizzax, Navoiy, Xorazm, Andijon viloyatlaridagi davlat xaridlari bo‘yicha qonunbuzilishlari, manfaatlar to‘qnashuvi holatlari bo‘yicha ijtimoiy tarmoqlarda xabarlar tarqalgach, agentlik bu bo‘yicha o‘rganishlarni boshladi. To‘rtta viloyatdagi o‘rganishlar bo‘yicha 11ta jinoyat ishi ochilgan. Hozir o‘sha jinoyat ishlari bo‘yicha aybdorlar aniqlanish jarayoni davom etyapti.

Bizning va xalqaro huquq normalari bo‘yicha ham aybsizlik prezumpsiyasi bor. Biz bu jarayonlarni kuzatib boramiz.

Odamlarda shubha ham bo‘lmasligi kerakki, bu ish yopilib ketmaydi yoki yopig‘lik qozon yopiqligicha qolmaydi.

Qurilish vazirligi bo‘yicha ham biz har bir tender bo‘yicha o‘rganishlarni boshlaganmiz. Bunga nima sabab bo‘lgani, qayerda korrupsion holat borligi holati o‘rganilyapti.

Yakunda jamoatchilikka axborot beriladi.

— Nega oddiy odamlarda juda tez, hatto bir necha soatlarda ta'minlanadigan jazo amaldorlarga kelganda oy va hatto yillarga cho‘ziladi?

— Bu jinoyatning turi, ahamiyatiga bog‘liq. Deylik oddiy o‘g‘rilik holatini aniqlash oson. O‘g‘rilagan, guvoh bor. Lekin davlat xizmatchilari o‘zining harakati ochilib qolishini xohlamaydi. Buning uchun u turli sxemalardan foydalanadi. Bu esa ma'lum vaqt talab qiladi. Bu odatiy holat. Xorijiy davlatlarda ham korrupsion jinoyatlarni aniqlash yillab vaqt talab qiladi.

— Bizda yaqin-yaqindan boshlab manfaatlar to‘qnashuvi haqida gapirila boshlandi. Shu bo‘yicha qonun qabul qilish jarayoni boshlandimi? Agar jarayon boshlangan bo‘lsa, u amaliyotda qanday qo‘llaniladi?

— Jarayonning birinchi bosqichi boshlangan. Masalan, «Davlat xaridlari to‘g‘risida»gi qonun yangi tahrirda qabul qilindi. Unga ko‘ra, davlat xaridlarini amalga oshirishda afillanganlik holati, ya'ni bir insonga qarashli firmalar tenderda qatnashishi mumkin emasligi to‘g‘risida normalar kiritildi.

Bu dastlabki qadamlarimiz. Bizda afsuski, misol keltirilgan Qurilish vazirligi va qator viloyatlardagi holatlarda manfaatlar to‘qnashuvi yuzaga kelgan. Bizda bu holatni tartibga soladigan qonun yo‘q edi.

Biz hozir bu qonunni ishlab chiqdik va manfaatlar to‘qnashuviga yo‘l qo‘yganlik uchun javobgarlik, hatto jinoiy javobgarlikni ko‘zda tutuvchi takliflarni ishlab chiqdik. U hozir prezidentda. Agar prezident tasdiqlasa, bu kabi holatlarning oldini olishga xizmat qiladi.

— Oxirgi vaqtlarda faqat hokim o‘rinbosarlari pora bilan qo‘lga tushayotganining guvohi bo‘lyapmiz. Nima deb o‘ylaysiz, bu yerda figurantlar faqat hokim o‘rinbosarlarimi, zanjirning keyingi xalqalarida hokimlar ham bo‘lishi mumkin-ku.

— Bo‘lishi mumkin. Oxirgi vaqtlarda ko‘ryapmizki, faqat hokim o‘rinbosarlari emas, shart-sharoitni yaratib bergan, hujjat, noqonuniy qarorlar chiqarib bergan rahbarlarni ham ko‘rishimiz mumkin.

Buni prezident ham aytdiki, oxirgi vaqtlarda hokimlarning minglab qarorlari noqonuniy deb topilgan.

Hozir biz bu masala ustida ishlayapmiz. Ya'ni noqonuniy qarorlarga kim javob beradi? Topilgani topildi, topilmagani o‘tib ketaveradimi? Endilikda noqonuniy qarorlar uchun ham mas'uliyatni oshirish masalasi kun tartibida turibdi.

— Ayrim ma'lumotlarga ko‘ra, yaqinda viloyat hokimlaridan biri korrupsiya jinoyatini sodir etgani uchun tergovga jalb qilingan.

— Bunda nafaqat viloyat hokimlari, balki boshqa davlat xizmatchilari ham tergovga chaqirtiriladigan holatlar bor. Ular bilan u yoki bu holat aniqlashtiriladi. Bu kabi holatar mavjud. Birinchi marotaba emas.

Intervyuni to‘liq holda yuqoridagi video orqali tomosha qilishingiz mumkin.

Ilyos Safarov suhbatlashdi.
Tasvirchi va montaj ustasi: Nuriddin Nursaidov.