1 fevraldan Nexia, Spark, Cobalt va Lacetti avtomobillarini sotish bo‘yicha shartnoma tuzish qayta tiklanmadi va bu jarayon qachon boshlanishi noma’lum. Buning ortidan yengil avtomobillar importi uchun bojlarni pasaytirish – kun tartibidagi dolzarb masalaga aylanmoqda.
Bir necha yildan beri O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan avtomashinalar sifatsizligi, qimmatligi, vaqti-vaqti bilan narxlar asossiz oshirilishi ortidan keskin tanqidlarga uchrab kelmoqda. Bundan tashqari, xaridor pulini oldindan to‘lab, uzundan uzun navbatlar sabab bir necha oy davomida o‘z avtomobilini kutishga majbur. Natijada kompaniyaning eski avtomashinalari ikkilamchi bozorda yangisidan ko‘ra qimmatroq sotiladi. Yumshoq qilib aytganda, UzAuto Motors’ning avtomobillari allaqachon o‘zbek xalqi uchun investitsion aktivga aylanib ulgurdi.
Xo‘sh, o‘tgan yilda O‘zbekistondagi avtomobil ishlab chiqarish, eksport va import qilish tendensiyasi qanday kechdi?
UzAuto Motors’da ishlab chiqarish 15 foizga kamaydi
Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2021 yilda O‘zbekistonda 236 ming 667 dona yengil avtomobil ishlab chiqarilgan. Bu 2020 yilga nisbatan 15,6 foizga (2020 yilda 280 ming 80 dona) kamroq.
O‘tgan yilda ishlab chiqarilgan avtomobillar:
- Cobalt — 71 082 dona;
- Lacetti-Gentra — 51 061 dona;
- Nexia T-250 — 31 466 dona;
- Damas — 55 068 dona;
- Labo — 17 308 dona;
- Spark — 9 915 dona.
2021 yilda oldingi yil bilan taqqoslanganda quyidagi avtomobil modellarini ishlab chiqarish kamaygan: Cobalt (11,1 foizga), Nexia T-250 (52,7 foizga), Spark (57 foizga). O‘z navbatida Lacetti-Gentra (2,8 foizga), Damas (6,2 foiz) va Labo (47,9 foiz) ishlab chiqarish ko‘paygan.
Moliya vazirligi ma’lumotiga ko‘ra, 2020 yilda UzAuto Motors AJ tomonidan davlat budjetiga jami 1,3 trln so‘m soliq va boshqa majburiy to‘lovlar (tovarlar importi uchun to‘lovlar bundan mustasno) to‘langan va kompaniyaning jami davlat budjeti daromadlaridagi salmog‘i 0,98 foizni tashkil qilgan.
2022 yil prognozlariga ko‘ra, kompaniya to‘laydigan soliqlar budjet tushumlarining 0,7 foizini tashkil qiladi. Taqqoslash uchun, Uzbat AJning davlat budjeti tushumlaridagi ulushi – 1,5 foiz.
Eksport qilish ko‘paygan
2021 yilda O‘zbekiston 28 952 ta yengil avtomobil eksport qilgan. Bu – 2020 yilgi ko‘rsatkich (18 551 ta)dan 36 foizga ko‘p.
Respublikada ishlab chiqarilgan avtomashinalar sotilgan asosiy davlatlar:
- Qozog‘iston – 26 970ta;
- Ukraina – 929ta;
- Rossiya – 456ta;
- Ozarboyjon – 277ta;
- Afg‘oniston – 128ta;
- Qirg‘iziston – 94ta;
- Tojikiston – 88ta.
Yil davomida pulini to‘lab, avtomashinasini kutayotgan fuqarolar soni qariyb 90 ming kishiga yaqinlashib qolgan sharoitda kompaniyaning eksportni oshirishi iste’molchilar huquqlari ustidan ochiqchasiga kulishdan boshqa narsa emasdek go‘yo.
Yana bir rasmiy statistik ma’lumotga e’tibor qaratish juda muhim hisoblanadi: 2021 yilda O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasida import hajmi 25,5 milliard dollarni tashkil etib, shundan eng ko‘p ulush mashinalar va transport asbob-uskunalari (32,4 foiz yoki 8,2 mlrd ) importiga to‘g‘ri kelgan, ammo eksport ulishi juda ham past. Bunday holat esa iqtisodiyotning texnik va texnologik qayta jihozlanishiga olib kelmaydi. Natijada mahsulot o‘zimizda ishlab chiqarilayotgan bo‘lsa-da, tannarxi evaziga ham yanada qimmatlashib ketaveradi.
Import ham oshgan
2021 yilda O‘zbekiston 26 ta xorijiy davlatdan qiymati 588,2 mln dollarga teng bo‘lgan qariyb 27067ta yengil avtomobil import qilgan. Bu 2020 yil bilan solishtirganda 1348 taga ko‘proq.
Avtomobillar eng ko‘p import qilingan davlatlar:
- Xitoy – 8 880ta;
- Koreya – 6 472ta;
- Rossiya – 4 539ta;
- Qozog‘iston – 4 470ta;
- Polsha – 1 204ta;
- AQSh – 490ta;
- Litva – 428ta;
- Tailand – 250ta;
- Germaniya – 115ta;
Yaponiya – 97ta.
Shuningdek, o‘tgan yilda 11ta xorijiy davlatdan qiymati 16,9 mln dollarga teng bo‘lgan 809ta elektromobil import qilingan. Bu 2020 yilga nisbatan 679taga yoki 6,2 baravarga ko‘p.
«Rastamojka» masalasidagi mujdalar
O‘tgan yil sentabr oyida ijtimoiy tarmoqlarda UzAuto Motors avtomobillarning narxlarini tushirish va sifatini yaxshilash bo‘yicha qo‘yilgan vazifalarni bajarmagani sababli xorijdan avtotransport vositalarini olib kirish uchun o‘rnatilgan davlat bojlari bekor qilinishi mumkinligi haqida xabarlar tarqaldi. Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi ushbu holatga izoh berib, avtomobil ishlab chiqarishda foydalaniladigan xomashyo va materiallarni olib kirish bo‘yicha bojxona to‘lovlari stavkalarini kamaytirishga qaratilgan hujjat ustida ishlar olib borilayotganini ma’lum qildi, ammo bojxona to‘lovlarini kamaytirish masalasi ko‘rilayotgani haqidagi savolni ochiq qoldirdi.
Bosh vazir o‘rinbosari – investitsiyalar va tashqi savdo vaziri Sardor Umrzoqov esa yoshlar forumida O‘zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lishga intilishi va Yevrosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yayotgani fonida import bojlari qayta ko‘rib chiqilishi mumkinligini va avtomobilsozlik sanoatida monopoliya bo‘lishi kerak emasligini ta’kidlagan.
O‘zbekiston hukumati avtosanoatni elektromobil ishlab chiqarishga o‘tkazish haqida ayrim rejalarini bayon qilgan, biroq ko‘plab iste’molchilarning talabiga qaramay, yengil avtomobillar importi uchun bojlarni pasaytirish masalasi bo‘yicha o‘zgarish qilinmadi.
Ma’lumot uchun, O‘zbekistonga xorijdan avtotransport vositalarini olib kirish 2018 yil 29 iyunda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyatini yanada tartibga solish hamda bojxona-tarif jihatdan tartibga solish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi prezident qarori asosida tartibga solinadi.
Qaror bilan tasdiqlangan ilovalarda import bojxona bojlari stavkalari avtotransport vositasining dvigatel hajmi va ot kuchiga qarab farq qiladi. Ushbu bojlar 2019 yil 1 yanvardan amalga kiritilgan.
Shu kunlarda ijtimoiy tarmoqlarda «O‘zavtosanoat» yangi avtomobillar olib kirishda bojxona to‘lovlarini keskin (50 foizgacha) kamaytirish tashabbusi bilan chiqqani haqidagi xabarlar tarqalmoqda. Ushbu holatga aniqlik kiritish maqsadida Kun.uz bog‘langan «O‘zavtosanoat» axborot xizmati rahbari Zumrad Shojalilova bu haqda unda hech qanday ma’lumot yo‘qligi va agar yangilik bo‘lsa, rasmiy axborot berilishini bildirdi. O‘z navbatida, bojlar pasaytirilishi haqida tarqalgan xabarlar ham inkor etilmadi.
UzAuto Motors’ning «qovun»lari
«O‘zavtosanoat»ga nisbatan noroziliklar 2021 yilda yanada oshdi. Dastlab Captiva 5 modeli sotuvi bo‘yicha mijozlar bilan bitimlar tuzib qo‘yilib, ma’lum vaqtdan keyin mashina sotilmasligi ma’lum qilindi.
So‘ngra kompaniya 4-pozitsiya Chevrolet Cobalt avtomobillarini o‘rindiqni isitish modulisiz taklif eta boshladi. Bunga sabab – mikrochiplarning global tanqisligi.
Keyinroq, milliy ishlab chiqaruvchi 2021 yilning noyabr-dekabr oylarida yetkazib berishi kerak bo‘lgan avtomobillarni 2022 yilning yanvar-fevralida yetkazib berishini ma’lum qildi.
Shuningdek, kompaniya o‘tgan yilning 5-17 dekabr kunlari ishlab chiqarilgan Nexia, Cobalt va Lacetti avtomobillarini chaqirib oldi. Bu avtomobillarning orqa oyna isitish tizimini tekshirish zarurati bilan bog‘liqligi aytilgan.
Oxiri UzAuto Lacetti va Cobalt’ni magnitolasiz sotishga o‘tdi. Sabab — mikrochiplar tanqisligi tufayli koreyalik hamkorlar magnitola yetkazib berishni noma’lum muddatga to‘xtatgan. Lacetti va Cobalt uchun pul to‘lab qo‘yganlarga ikki xil variant taklif etildi:
1. Xaridor mashinasini salondan oladi, magnitolani esa bozordan o‘zi sotib oladi. Kompaniya magnitola va uni o‘rnatish xarajatlarini qoplab beradi. Qoplab beriladigan summa chegarasi ko‘rsatilmagan.
2. Xaridor mashinasini salondan oladi va magnitolasiz minib yuradi. Qachon UzAuto Motorsʼga bu qurilma yetib kelsa, o‘shanda bepul o‘rnattiradi. Lekin u qachon yetib kelishi mutlaqo noma’lum.
UzAuto Motors yarimo‘tkazgichlar yetishmovchiligini sabab sifatida keltirib, 2021 yilning 20 dekabridan 2022 yilning 1 fevraligacha Nexia, Spark, Cobalt va Lacetti avtomobillarini sotish bo‘yicha yangi arizalarni qabul qilishni to‘xtatgandi. Ammo 1 fevraldan boshlab shartnoma tuzishni qayta tiklamadi va bu jarayon qachon boshlanishi ham noma’lum.
Xulosa
Sog‘lom raqobat sharoitidagi bozorda taklif qanchalik ko‘p bo‘lsa, bu ishlab chiqaruvchi manfaatlariga xizmat qiladi. Ammo bugun o‘zbek iste’molchilari oldida boshqa muqobil tanlov yo‘q. Shu sabab odamlar kompaniyaning haddan ortiq qoliplangan takliflariga ko‘nishga majbur bo‘lmoqda. IDC tadqiqot kompaniyasining ma’lumotlariga ko‘ra, global miqyosdagi yarimo‘tkazgich taqchilligi 2022 yilning o‘rtalariga qadar davom etishi mumkin. Bu esa navbatlar yanada oshishiga (albatta, shartnoma tuzish boshlansa) va «xushxabar»lar bundan-da ko‘payishiga olib kelishi mumkin. Shu sababdan yengil avtomobillar importi uchun bojlarni pasaytirish kun tartibidagi dolzarb masala bo‘lib qolaveradi.
Doston Ahrorov tayyorladi.
