Sovetlar 30 yil yashirgan fojia: Dunyodagi ilk yirik radiatsiya halokati qanday sodir bo‘lgandi?

Insoniyat radiatsiya halokatining ayanchli oqibatlarini Ikkinchi jahon urushi tugashi arafasida AQSh tomonidan Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga atom bombalari tashlanganida bildi. O‘shanda bu ikki shahar butunlay vayronaga aylandi, 100 minglab odamlar halok bo‘ldi. Tirik qolganlar esa atom bombasi portlashi tufayli yuzaga kelgan radiatsiya nurlari oqibatida nogiron bo‘lib qoldi.

Keyinchalik har ikki shahar qayta tiklandi va ularda odamlar yashay boshladi. Ammo radiatsiya nurlari saqlanib qolaverdi. Oqibatda har ikkala shaharda ham uzoq yillar davomida odamlar turli kasalliklarga chalinishi, tanasida nuqsoni bor holda tug‘ilishi davom etdi.

Dunyo ahli Xirosima va Nagasakidan keyin ham bir qancha radiatsiya halokatlarini ko‘rdi. 1979 yilda AQShdagi Tri-Mayl-Aylend, 1986 yilda Chernobil, 2011 yilda Yaponiyadagi Fukusima atom elektrostansiyalarida halokatlar sodir bo‘ldi. Ammo ungacha, 1957 yilda Rossiyaning Chelyabinsk viloyatida joylashgan radioaktiv moddalarni qayta ishlashga ixtisoslashgan kimyo korxonasida yirik portlash sodir bo‘lgandi. Mazkur hodisa ko‘lami jihatdan Chernobil va Fukusima AESdagi halokatlaridan so‘ng uchinchi o‘rinda turadi.

Radioaktiv moddalarni qayta ishlaydigan zavodlar qurilishi

1945 yilda SSSR hukumati qarori bilan Chelyabinsk viloyatida radioaktiv moddalarni qayta ishlaydigan yirik zavod majmuasi qurila boshlanadi. 1948 yil iyun oyida Yevrosiyoda ilk sanoatda foydalanish uchun «A-1» yadro reaktori loyihasi qurib bitkaziladi.

1949 yil yanvar oyida zavoddagi bir nechta korxona, jumladan yadroning asosiy xomashyosi bo‘lgan plutoniyni qayta ishlaydigan radiokimyoviy zavod, fevral oyida esa yadro zarralarini ishlab chiqaruvchi kimyo-metallurgiya zavodi ishga tushiriladi. Keyinchalik mazkur zavodlar faoliyati yanada kengaytiriladi. Zavod atrofida ishchilar uchun Chelyabinsk-40 shaharchasi tiklanadi.

1949 yildan boshlab korxonalar atrofida joylashgan ochiq suv havzalariga o‘rta va past darajadagi texnologik suyuq radioaktiv chiqindilar oqizila boshlanadi. Shu tariqa, 1949-1951 yillarda korxonalar yaqinida joylashgan Techa daryosi radioaktiv chiqindilar bilan sezilarli darajada ifloslanadi.

Keyinchalik, radioaktiv chiqindilarni oqib turgan daryoga tashlash tabiatga juda katta zarar yetkazishi inobatga olinib, ularning bir qismi Techaga emas, korxonalar yaqinida joylashgan Qorachoy ko‘liga tashlana boshlanadi. Keyinchalik ko‘lni konservalash yo‘li bilan radiatsiya xavfi bartaraf etilgan.

Bundan tashqari, korxonalarda o‘rnatilgan havo tozalovchi texnologiyalar mukammal bo‘lmagani uchun atmosferaga ko‘p miqdorda tarkibida yod-131 va inert gazlarning radioaktiv izotoplari, xususan, argon-41 bo‘lgan gazlar hamda aerozollar chiqariladi. Oqibatda zavod majmuasi atrofida 70 kilometr radiusda bo‘lgan katta hududda suv havzalari va atmosfera radioaktiv moddalar bilan zaharlanadi.

Keyinroq, radioaktiv chiqindilarni majmua yaqinidagi maxsus joyda saqlashga qaror qilishadi. Bu uchun katta hudud 10 metr chuqurlikda qazib chiqiladi va ular qalin beton devor bilan bo‘laklarga ajratiladi. So‘ng chuqur bo‘laklar orasiga po‘latdan tayyorlangan maxsus konteynerlar joylashtiriladi.

O‘sha paytda bitta maxsus konteyner hajmi 300 metr kub o‘lchamga ega bo‘lgan va unda stronsiy-90, seziy-137, seriy-144, sirkoniy-95, niobiy-95, ruteniy-106 izotoplaridan iborat bo‘lgan 70-80 tonna radioaktiv chiqindi saqlangan. Beton chuqurlar suv bilan to‘ldirilgan. Suv qizib ketmasligi uchun u maxsus tizim orqali almashtirib turilgan va shu yo‘l bilan radioaktiv chiqindilar bilan to‘ldirilgan maxsus konteynerlar sovitilgan.

Halokat

1957 yil 29 sentabr kuni mahalliy vaqt bilan soat 16:22da S-3 kompleksidagi 14-raqamli maxsus konteynerda portlash sodir bo‘ladi.

Portlash oqibatida 8,2 metr chuqurlikdagi beton devorlar orasiga joylashtirilgan maxsus po‘lat konteyner butunlay vayron bo‘ladi. Portlash kuchi bir necha o‘n trotila tonnaga teng bo‘lib, qalinligi 1 metr og‘irligi 160 tonna bo‘lgan beton qoplamani 25 metrga uloqtirib yuboradi.

Bundan tashqari, yana ikkita qo‘shni beton sig‘imi devori va ostidagi qoplamasi yorilib ketadi. Portlash kuchi tufayli 3 kilometr radiusdagi barcha binolarning deraza oynalari sinib tushadi.

Vayron bo‘lgan po‘lat konteynerlardan atmosferaga mexanik vazn ko‘rinishidagi 20 million kyuri hajmdagi aerozollar, gazlar ko‘rinishidagi radioaktiv moddalar chiqib ketadi.

Taqqoslash uchun, Chernobil AESdagi halokatda atmosferaga 380 million kyuri hajmidagi radioaktiv izotoplar chiqib ketgan va ularning asosiy qismi faqat yod-131dan iborat bo‘lgan. Chelyabinskdagi halokatda esa atmosferaga chiqib ketgan radioaktiv izotoplar miqdori ancha kam bo‘lsa ham xavflilik darajasi baland bo‘lgan moddalar miqdori ko‘p edi.

10-12 soat mobaynida zaharli radioaktiv moddalar shamol ta’siri tufayli 300-350 kilometr uzoqlikkacha yetib boradi. Radioaktiv moddalar yetib borgan hudud keyinchalik «Sharqiy Uraldagi radioaktiv izlar» deb nomlanadi.

Kechga borib portlash oqibatida atmosferaga chiqib ketgan radioaktiv moddalar bilan to‘yingan havo qo‘shni Sverdlovsk viloyatiga, soat 00:00da Tyumen viloyatiga yetib boradi. Bu paytda maxsus konteynerdagi radioaktiv chiqindi hali ham yonishda davom etayotgandi. U 30 sentabr kuni tongda yonib tugaydi.

O‘shanda uzunligi 300-350 kilometr, eni 5-10 kilometr bo‘lgan hududdagi atmosfera zaharlanadi. Radioaktiv moddalar tarqalgan hududlarda jami 270 ming nafar odam yashardi.

Rasmiy xulosa

1957 yil 11 oktyabr kuni halokat sabablarini o‘rganish uchun 11 nafar atom sohasida faoliyat olib borayotgan mutaxassisdan iborat maxsus guruh tashkil etiladi. Maxsus guruh halokat tafsilotlarini o‘rganib, o‘z xulosalarini e’lon qiladi.

Maxsus guruhning aniqlashicha, halokatga radioaktiv chiqindilar solingan maxsus konteynerlar joylashtirilgan beton chuqurlarning birida suv almashtirish tizimi ishdan chiqqani sabab bo‘lgan.

Halokat yuz berishidan biroz avval beton chuqurlardan birining suv aylanish tizimida nosozlik yuzaga keladi. Oqibatda radioaktiv chiqindi solingan maxsus konteyner qizib ketadi va beton chuqurda o‘zini o‘rab turgan suvni parlantirib yuboradi. Shundan so‘ng undagi radioaktiv moddalar misli ko‘rilmagan darajada qizib, portlash yuzaga keladi.

Norasmiy xulosa

Halokat sabablari haqidagi norasmiy xulosalarda portlash sabablari boshqacharoq bo‘lgani aytiladi. Ularga ko‘ra maxsus konteynerlarni sovitib turgan suv tizimida nosozlik yuzaga kelmagan. Zavod xodimlari maxsus konteynerlarga radioaktiv chiqindilarni joylashtirishda xatolikka yo‘l qo‘ygan.

Ular nitrat plutoniy bilan to‘ldirilgan maxsus konteynerga oksalat plutoniyni qo‘shib yuborishgan. Maxsus konteynerda oksalatning nitrat bilan oksidlanishi jarayonida juda katta miqdorda energiya ajralib chiqadi. Shu sababli maxsus konteyner misli ko‘rilmagan darajada qizib ketadi. Sovitish tizimi qizib ketgan maxsus konteynerni sovitishga ulgurmaydi. Oqibatda u yerdagi suvning barchasi parlanib ketadi va maxsus konteyner portlaydi.

Halokat ko‘lami

1957 yil 30 sentabr kuni tongda halokatning ilk ko‘lami ayon bo‘ladi. Radiatsiya to‘lqini korxonalar hududini, bundan tashqari yaqin atrofda joylashgan harbiy shaharchani, qamoqxonani zaharlagani ma’lum bo‘ladi.

Halokat sodir bo‘lgan ilk kunda uni bartaraf etish uchun yaqin oradagi harbiy qismda xizmat qilayotgan askarlar va qamoqxonadagi mahbuslar yuboriladi. Ular korxona hududidagi radioaktiv izotoplarni xavfsiz joyga ko‘chirish bilan shug‘ullanishadi va radiatsiya nurlari bilan zaharlanishadi.

Halokat sodir bo‘lgan kunning ertasiga majmua atrofidagi barcha ko‘chirila boshlanadi. Bir hafta ichida esa halokat yuz bergan joydan 22 kilometr radiusda bo‘lgan barcha aholi punktlaridan odamlar boshqa joylarga ko‘chiriladi.

Halokatdan so‘ng 2 yil davomida hududdagi yerning 300 ming metr kub tuprog‘i yaroqsiz holga keladi. O‘shanda halokat tufayli 1 300 tonna bug‘doy, 104 tonna go‘sht, 240 tonna kartoshka, 66,6 tonna sut mahsuloti iste’molga yaroqsiz bo‘lib qoladi va ular yo‘q qilinadi.

Umumiy hisobda halokat sababli 80 mingdan oshiq odam jiddiy zaharlanadi va sog‘ligini yo‘qotadi. Keyinchalik radiatsiya nurlari bilan zaharlanganlarning bolalari va nabiralari ham turli kasalliklar bilan tug‘iladi. Halokatni bartaraf etishda qatnashganlarning bir qismi voqea joyida halok bo‘ladi. Ammo ularning soni keyinchalik ham ochiqlanmaydi. Faqat halokat yuz bergan joy yaqinida ularga atab yodgorlik o‘rnatiladi xolos.

Halokat oqibatida radioaktiv moddalar bilan to‘yingan havo Chelyabinsk, Sverdlovsk va Tyumen viloyatlaridagi 23 000 kilometr kvadrat maydonda jami 270 ming aholi yashaydigan 217 ta aholi punktida atmosferani zaharlaydi. Halokat yuz bergan hududda joylashgan Chelyabinsk-40 shaharchasida havo tarkibi 90 foiz radioaktiv izotoplar bilan to‘yinadi.

Halokat tufayli qishloq xo‘jaligida foydalanilgan 106 ming gektar yer yaroqsizga aylangani ma’lum bo‘ladi. Shuningdek, ko‘plab baliqchilik xo‘jaliklari zarar ko‘radi.

1968 yilga kelib ham halokat tufayli zaharlangan hududlarda radiatsiya miqdori yuqoriligicha qoladi. Shundan so‘ng radioaktiv moddalar tarqalgan hudud qo‘riqxona tashkil etish bahonasida simto‘r bilan o‘rab olinadi.

Halokatning yashirilishi

1950 yillar oxirida SSSR qurollanish, kosmosni o‘zlashtirish, atomdan tinch maqsadlarda foydalanishda (AESlar qurilishda) musobaqalashayotgan edi. Ana shu paytda Chelyabinskdagi halokatni umuman oshkor qilib bo‘lmasdi.

O‘sha paytda aholi tomonidan hodisa haqida turli mish-mishlar tarqatiladi. Ammo rasmiy xabar berilmagani uchun ularga odamlarni ishontirish mushkul edi. Shu tariqa, mazkur hodisa 1980-yillarning ikkinchi yarmigacha ommadan sir saqlanadi.

Ammo SSSRdagi har bir o‘zgarishni sinchkovlik bilan kuzatib borayotgan G‘arbdan bunday hodisalarni yashirish imkonsiz edi. Xorijliklar halokat haqida 1957 yildayoq xabardor bo‘ladi. 1958 yilda Norvegiyada chop etiladigan gazetada halokat haqida ilk xabar beriladi. Ammo xabarda halokat Chelyabinskdagi korxonada emas, balki shu hududda yadro sinovlari paytida yuz bergan deb yozishadi.

Keyinchalik Los-Alamos shahrida joylashgan AQSh Milliy laboratoriyasi e’lon qilgan dokladda ham 1957 yilda SSSRda harbiy o‘quv mashg‘ulotlar paytida atom bombasi portlab ketib, halokat sodir bo‘lgani, oqibatda radiatsiya to‘lqinlari qo‘shni davlatlar hududigacha yetib borgani haqida yozishadi.

Chelyabinskdagi halokat haqida esa ilk marta Angliyaning New Scientist jurnalida SSSRdan bu davlatga ko‘chib o‘tgan Jores Medvedev tomonidan xabar beriladi. Sovet ittifoqida esa bu halokat haqida birinchi marta 1989 yilda SSSR Oliy soveti sessiyasida gapiriladi.

Halokat asoratlariga qarshi kurash

1957 yil 2 oktyabr kuni halokatdan uch kun o‘tib Moskvadan maxsus komissiya keladi. Komissiya halokat tufayli radioaktiv moddalar tarqalgan hududlardan aholini vaqtinchalik ko‘chirish va hududni o‘rash kabi masalalarni muhokama qiladi. Chelyabinsk, Tyumen va Sverdlovsk viloyatlari rahbarlariga turli topshiriqlar beriladi.

Oradan bir hafta o‘tib halokat sodir bo‘lgan joydan 22 kilometr radiusda yashayotgan barcha aholi va turli muassasalarda bo‘lgan odamlar ko‘chirila boshlanadi. Keyinchalik 72 kilometr radiusdagi odamlar ham ko‘chiriladi. Shundan so‘ng halokat sodir bo‘lgan hududda radioaktiv moddalar bilan zaharlangan yerning yuza qismidagi 300 ming metr kub tuproqni ko‘mib yuborish boshlanadi va bu ish ikki yil davom etadi.

Bundan tashqari, radioaktiv moddalar bilan zaharlangan chorva mollari, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari va boshqa turli oziq-ovqatlar ko‘mib yuborish yo‘li bilan yo‘q qilinadi. Aholisi ko‘chirilgan qishloqlarda barcha uylar buzib tashlanadi va ular ham ko‘mib yuboriladi. So‘ng juda katta hududga qarag‘ay daraxti ko‘chatlari ekib chiqiladi.

Joylarda radioaktiv moddalar yetib borgan hududlarda radiatsiya darajasini nazorat qilish markazlari tashkil etiladi.

1960-70 yillarda halokat joyidan ancha uzoqda joylashgan va doimiy tarzda radioaktiv moddalar ta’siri kamaygan hududlarda qishloq xo‘jaligi ekinlarini yetishtirishga ruxsat berishadi. Ammo shunda ham juda katta hudud yopiq qolaveradi.

Qo‘riqxonaning tashkil etilishi

Halokat sodir bo‘lgandan 2 yil o‘tib SSSR hukumati radioaktiv moddalar keng tarqalgan juda katta hududda ilmiy-tadqiqot qo‘riqxonasini tashkil etish haqida qaror qabul qiladi.

Qarorga ko‘ra radioaktiv moddalar bilan zaharlangan 700 kilometr kvadratga teng hudud qo‘riqxonaga ajratib beriladi. Shundan so‘ng u yerga aholining kirishi, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirishi, chorva mollarini boqishi, ovga chiqishi, baliq ovlashi hamda o‘rmondan turli o‘simliklarni terib olishi taqiqlab qo‘yiladi.

Sog‘lom yovvoyi hayvonlar kirmasligi, u yerdan radioaktiv moddalar bilan zaharlanganlari boshqa hududlarga chiqib ketmasligi uchun qo‘riqxona simto‘r bilan o‘rab olinadi.

1968 yilda qo‘riqxona nomini «Sharqiy Ural qo‘riqxonasi» deb o‘zgartirishadi. Taqiqlar esa saqlanib qolaveradi.

Halokatdan olingan saboqlar

1960-70 yillarda SSSRda Atom energetikasi bo‘yicha juda katta loyihalarni amalga oshirish rejalashtirilgan edi. Jumladan, ko‘plab AESlarni qurish ham. Tabiiyki, yangitdan quriladigan AESlardan ko‘p miqdorda radioaktiv chiqindilar chiqardi.

Chelyabinsk viloyatidagi halokat Uraldagi juda katta hududda odamlarga, tabiat dunyosiga zarar keltirar ekan, sovet olimlari radioaktiv chiqindilarni saqlash bo‘yicha texnologiyalarni mukammallashtirish lozimligini tushunib yetishadi va amaliy ishlarni boshlab yuborishadi. Sovitish tizimlari biroz mukammal ko‘rinishga keltiriladi. Ammo shunday bo‘lsa-da keyinchalik Chernobil AESda halokat sodir bo‘ladi.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.