Ingliz ta'lim tizimining asosiy yutug‘i nimada? Birmingemda yashayotgan pedagog Mardon Yusupov bilan suhbat

Buyuk Britaniya Pedagogik kengashi va «Buyuk kelajak» ekspertlar kengashi a'zosi bilan suhbatimiz ta'lim va xorijda yashashning o‘ziga xos jihatlari haqida kechdi.

Mardon Yusupov – «Umid»chilardan. 2001 yilda ko‘plab o‘zbekistonlik istiqbolli yoshlar qatori u ham mazkur jamg‘arma orqali grant yutib, Birmingem universitetida magistratura o‘qishga kelgan. Undan avval esa Toshkent davlat universitetining (hozirgi O‘zMU) Iqtisodiyot fakultetini tamomlagan.

«Bakalavriatda o‘qigan yillarimda universitetga tayyorlov kurslari ochganmiz. U paytlari bunaqa kurslar hali juda kam edi. Xususiy o‘quv markazlari endi-endi ochila boshlagan payt bo‘lgan. 1998-2000 yillar oralig‘ida shu faoliyat bilan mashg‘ul bo‘lganman.

O‘qituvchilik faoliyatimni ham ana o‘sha paytda boshlaganman», deya xotirlaydi u.

Mardon Yusupov Angliyaga kelgach, dastlab Birmingem universitetida ijtimoiy fanlar, keyinchalik London metropolis universiteti (London Metropolitan University)da marketing bo‘yicha magistr darajasini oladi.

«Oxir-oqibat, yana shu o‘z kasbim – o‘qituvchilikka qaytib, maktablarda ishlay boshlaganman. Bu yerning maktablarida ishlash uchun, albatta, maxsus tayyorlov kurslaridan o‘tish kerak. Men ham bir yil davomida universitet qoshidagi maktablarga borib, tajriba oshirib, 2009 yilda o‘qituvchi sertifikatini olganman», deya hikoya qiladi suhbatdoshimiz.

– Hozir esa kollejda dars beryapsiz.

– Hozirgi kunda kollejda matematika fanidan dars berib kelyapman. Asosan o‘rta va oliy matematikadan dars beraman.

– O‘zbekiston va Angliyada kollej deganda boshqa-boshqa narsalar tushuniladi.

– Angliyada maktabning 11-sinfini bitirgandan keyin, to‘g‘ridan to‘g‘ri universitetga kirib bo‘lmaydi; undan oldin kollejda 2 yil o‘qiladi – bu 12-13-sinflarga to‘g‘ri keladi. Kollejda o‘qish majburiy emas, faqat universitetda o‘qimoqchi bo‘lganlargina kollejga kiradi.

Kollejda maktabdagichalik ko‘p fanlar o‘tilmaydi. O‘quvchi uchta fanni tanlaydi; masalan, matematika, kimyo va biologiyani tanlab, shu sohadan ketadi. Ikki yildan keyin A-level sertifikatini olishadi va shunga qarab, universitetlarga hujjat topshirishadi. Bali yetgan universitetlarga kirishlari mumkin.

– Siz ham maktab, ham kollejda ishlagansiz. Shundan kelib chiqib, Angliyadagi o‘rta ta'limning asosiy yutuqlarini sanab bera olasizmi?

– Umuman olganda, tizim yaxshi ishlaydi, deb hisoblayman. O‘qiyman degan yoshlarga sharoit yaratib berilgan. Maktablariga borsangiz, sharoitlar yaxshi, o‘qituvchilar sifati, darsliklar, o‘quv dasturlari – bular ta'minlab berilgan.

Bu yerdagi ta'limning muammolaridan biri – o‘quvchilarning o‘zida qiziqish bo‘lmasligi. Hatto ayrim ota-onalar ham farzandlarining o‘qishiga jiddiy qaramasligi mumkin. Biroq bilim olaman degan yoshlar uchun hamma sharoit bor.

Sinfdan sinfga o‘tish bilimga qarab emas, yoshga qarab belgilanadi. Imtihondan o‘ta olmasa, sinfdan qoladi, degan narsa yo‘q. Maktabda bolalar bilimiga qarab guruhlarga bo‘linadi. Sinflar bolaning qobiliyatiga qarab ajratilgan: aytaylik, 7-sinfda 200ta bola o‘qisa, ular matematikadan bilimiga qarab sinflarga bo‘linadi. Sinfdagi bolalarning bilim darajasiga qarab dars o‘tishadi. Eng iqtidorli o‘quvchilarga yuqori matematika, o‘rta sinflarga o‘rtacha va hokazo.

Matematikada bo‘lgani kabi, xuddi shunday ingliz tili, kimyo, fizika, biologiya fanlaridan ham shunday: o‘quvchilar shu fanlardan bilim va qobiliyatlari darajasiga qarab guruhlarga bo‘lib qo‘yiladi.

– Demak, ingliz ta'lim tizimining asosiy yutuqlari, deb aynan nimalarni aytgan bo‘lardingiz?

– Menga eng ko‘p bilinadigan jihat – bola o‘rta ta'limni qanday bitirganini aniq bilsangiz bo‘ladi. Ya'ni maktabning oxirgi yilida – 11-sinfda hamma imtihon topshiradi va bu imtihonda hamma o‘z bilimiga yarasha ball oladi. Imtihonni maktab emas, boshqa bir tashqi tashkilot o‘tkazadi. Imtihon olish bilan shug‘ullanuvchi alohida xususiy tashkilotlar bor, o‘zlari kelib, imtihon olib ketishadi.

Bunday imtihon oluvchi tashkilotlar soni ko‘p, bilishimcha, taxminan 7ta. Ular bolalardan imtihon olib, mustaqil baholashadi, shunga qarab har bir o‘quvchi qanaqa o‘qiganini o‘zi aniq bilib oladi.

Imtihonlar adolatli o‘tkaziladi. Chunki bahoni o‘qituvchi qo‘ymaydi. U o‘zi o‘qitgan bolalarga: «Sen a'lochisan, sen «to‘rtchi»san, sen «uchchi»san», deb baho tarqatmaydi. Bolalarning o‘zlari imtihon topshirib, necha baho bilan chiqsa, o‘sha baho bilan maktabni bitiradi.

Shunday bo‘lishi, menimcha, yaxshi. O‘quvchilarga ham, ota-onalarga ham. Imtihon natijalariga qarab, davlat ham maktablarni nazorat qila oladi. Qaysi maktablarda yaxshi yutuqlarga erishilyapti, qaysilari qiynalyapti, nega natija bo‘lmayapti, deb davlat turli strategiyalar bilan yordam ko‘rsatishga harakat qiladi.

Ya'ni bu yerda maktablar yaratgan mahsulotni baholash tizimi yaxshi ishlaydi. Bu – bitta yutuq.

Ikkinchi yutuq – ta'limdagi bo‘g‘inlar bir-biriga bog‘liq. Masalan, universitetning talabiga qarab, kollej o‘z o‘quv dasturlarini ishlab chiqaradi. Maktablar esa o‘z dasturini kollejdagi dasturlarga moslashtiradi. Ya'ni, uzluksizlik. Oxiri borib taqaladigan joy – ish beruvchilar.

Misol uchun, ish beruvchilar bizga hozir axborot texnologiyalaridan xabardor kadrlar kerak, deyishsa, ta'lim tizimidagi dasturlar va darsliklarga shunga qarab o‘zgartirish kiritiladi.

O‘quv dasturlari muntazam o‘zgarib, rivojlantirib boriladi. Birgina matematikani o‘qitishda oxirgi 10 yilda kamida 2-3 marta islohot bo‘ldi. Chunki har bir saylovdan keyin yangi hukumat kelganda o‘zining ta'lim bo‘yicha dasturlariga ega bo‘ladi.

Xullas, hech ham to‘xtab qolmaysiz. Sinflarda yangi innovatsiyalar doimiy ravishda qo‘llab ko‘riladi. O‘n yildan beri dars berib kelayotgan bo‘lsam, har yili nimadir yangi narsa kirib keladi. Bu – yangi texnologiya yo darslik-qo‘llanmalar yoki pedogogik usullar bo‘lishi mumkin. Ya'ni o‘tgan yili o‘tgan darsimni bu yil qaytarib o‘ta olmayman.

– 11-sinfni bitirish arafasidagi imtihonlarni maktab o‘qituvchilari emas, ixtisoslashgan xususiy tashkilotlar o‘tkazar ekan. O‘sha imtihonlarda o‘quvchilar ko‘rsatgan natijalarga qarab ham o‘qituvchilarning faoliyatiga baho berilsa kerak.

– Xuddi shunday. Shuning uchun ham o‘qituvchilar bolalarga yaxshi ta'lim berishga harakat qilishadi. Chunki bitta sinfni bir yil o‘qitsangiz va yakunda ular yaxshi baho olishsa, bu o‘qituvchiga ham, maktabga ham yaxshi.

«Shu bolani yaxshi o‘qita oldimmikan, keyingi yil shuni qanday qilib yaxshiroq o‘tsam ekan», deya o‘qituvchi ham o‘ziga o‘zi baho berish imkoniyatiga ega bo‘ladi.

O‘qituvchilarning ishi – faqat dars berish, o‘qitish, bolalarni imtihonga tayyorlash. Imtihon olish emas, ularning bahosini tekshirish emas.

– Ingliz maktablarida ham «stavka» tushunchasi bormi?

– Bor. To‘liq stavkada haftasiga besh kun ishlanadi. Taxminan soat 8dan 16gacha ishlashadi.

Ishdagi vaqt bo‘yicha me'yorlar bor: o‘qituvchi maktabdaligida ma'lum foiz vaqtini bo‘sh o‘tkazishi kerak. 80-90 foiz vaqti o‘quvchilar bilan kontaktda o‘tsa, qolgan vaqti darsga tayyorlanish bilan o‘tkaziladi.

– O‘zbekistonda o‘qituvchilar hujjatbozlikka ko‘mib yuborilganidan shikoyat qilishadi. Bu Angliyada qanaqa?

– Aslida, Angliyada ham o‘qituvchilar xuddi shunaqa shikoyatlarni aytishadi. Bizda ham asosiy muammolardan biri – ish yuklamasining ko‘pligi (workload). Bu – hujjatbozlik, daftar tekshirish, majlislarga borish bo‘lishi mumkin.

Umuman, bu yerda ham o‘qituvchilar sinfdan tashqari ishlarga norozilik bildirib turishadi. Va buni o‘qituvchilar birlashmasi – Teachers’ Union orqali o‘z haqlarini lobbi qilishadi, ya'ni hukumatga yetkazishadi. Shuning hisobiga hozir Ta'lim vazirligi va maktablarni nazorat qiluvchi organ o‘z strategiyalarini o‘zgartirib, «Biz ham o‘qituvchilarda ortiqcha qog‘ozbozlik bo‘lishini xohlamaymiz», deb, yengillik berishyapti.

Chunki bu yerda o‘qituvchilar yetishmasligi muammosi bor. Yaxshi o‘qituvchilar ketib qolishyapti. Oylik kamligidan, ish ko‘pligidan shikoyat qilishadi. Shuning hisobiga, davlat ham ayrim talablarini yumshatyapti.

Angliyadagi yaxshi maktablar o‘qituvchiga faqat bolaga foydasi tegadigan ishni qildiradi: «Agar shu qilayotgan ishing, o‘quvchi uchun foydali bo‘lsa, qil. Foydasi tegmasa, qilma», deyishadi. Lekin hamma maktablar ham bunday emas. Ayrim maktablarda yozuv-chizuv, qog‘ozbozlik, majlisbozliklar ko‘p...

– Shaxsan o‘zingiz qanaqa baholaysiz?

– Hozirgi ishlayotgan kollejimdagi holat, menimcha, normal. 10 yildan ortiqroq vaqtdan beri dars berib kelaman va vaqtimni bolaga foydali narsalargagina ajrataman. Agar biron ishning bolaga foydasi bo‘lmasa, bu haqda boshliqlarimga aytaman: shu narsani qilishim shartmi? Chunki shunga ketkazgan vaqtimni boshqa unumliroq ishlarga sarflashim mumkin.

Ko‘pincha, rahbarlar to‘g‘ri qabul qilishadi. Albatta, ba'zi narsalarni qilmaslikning iloji yo‘q – faqat sinfga kirib chiqishning o‘zi bilangina ish bitmaydi. Shu nuqtada balansni to‘g‘ri ushlash kerak. Keraksiz, hech kim o‘qimaydigan hisobotlarni yozgandan ko‘ra, bolalarga foydasi tegadigan bironta resurs yaratishingiz mumkin.

– Maktabda bir stavka ishlovchi o‘qituvchining oyligi qancha?

– Angliyada o‘qituvchilik faoliyatini endi boshlayotganlarning maoshi taxminan yiliga 22-23 ming funtni tashkil etadi. Universitetning tayyorlov kursini endi tugatib maktabga ishga kirgan o‘qituvchining oyligi shuncha bo‘ladi, oyiga o‘rtacha 1800-1900 funtdan to‘g‘ri kelsa kerak. Undan soliq chegirib tashlansa, taxminan 1500 funt qo‘lga tegadi. Bu – ish tajribasi yo‘q o‘qituvchilarning maoshi.

Tajribasiga qarab, maktab o‘qituvchilarining maoshi yiliga 40 ming funtgacha boradi. Bu yerda umumiy davlat maktablari haqida aytyapman, xususiy maktablarda maosh darajalari farq qiladi.

Tajriba to‘plab borgan sari, o‘qituvchilikdan tashqari, kafedra boshlig‘i bo‘lishingiz mumkin, «zavuch» yoki direktor bo‘lishingiz ham mumkin. Qo‘shimcha javobgarlik olsangiz, maoshingiz ustiga ham qo‘shiladi.

Ish staji oshib borgan sari, maoshi ham ko‘tarilib boraveradi. Yangi o‘qituvchi bo‘lib ishga kirgan paytlarimda har yili maoshim miqdori 2 ming funtdan oshib borardi.

Albatta, Angliyada yashash ham shunga yarasha qimmat. O‘zbekiston sharoitiga qiyoslab bo‘lmaydi. Berayotgan oyligi bu yerda o‘rtacha yashashga yetadi.

Suhbatimiz davomida Mardon Yusupov Angliya maktablaridagi tabaqalashuv, o‘qituvchi yetishmasligi muammosi, o‘qituvchilarning jamiyatdagi obro‘-e'tibori, ingliz maktablarida dars berishdagi qiyinchiliklarga ham to‘xtalib o‘tdi.

Bundan tashqari, hamyurtimizdan xorijda yashashning o‘ziga xos tomonlari, g‘arb madaniyatida farzand tarbiyalash va oilaviy qadriyatlarni saqlab qolish haqida ham so‘radik.

Suhbatni to‘liq ravishda Kun.uz`ning YouTube`dagi sahifasida tomosha qiling.