Unutilgan “Antistrumin voqeasi”: vazir va’da qilgan matbuot anjumani va javoblar qani?

Namanganda bolalarning zaharlanishi holatiga nima sabab bo‘lgani hamon ochiq qolmoqda. Sog‘liqni saqlash vaziri Amrillo Inoyatov shu yil 26 sentabr kuni OAV xodimlari uchun “yopiq tarzda”(ma’lumotlari oshkor qilinmaslik shart bilan) o‘tkazilgan yig‘ilishda zaharlangan bolalarning barchasi sog‘ayib, uyiga qaytganini, holat to‘liq o‘rganib chiqilganini hamda “ertasi kuni shu masalada katta matbuot anjumani o‘tkazilib, barcha savollarga javob berilishini” ma’lum qilgandi. Ammo vazir va’da qilgan tadbir bo‘lmadi, savollar hali ham javobsiz qolmoqda.

Tekshirish natijalari nima bo‘ldi?

20 sentabrdan O‘zbekistonda “Yorqin millat” dasturi bo‘yicha bolalarni yod bilan ta’minlash ishlari boshlangandi. Yod preparatlari Sog‘liqni saqlash vazirligi va Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi tizimi orqali 3 yoshdan 15 yoshgacha bo‘lgan barcha bolalar uchun bepul taqdim etilishi ko‘zda tutilgandi.

21 sentabr kuni Namangan viloyati Chust tumanidagi bog‘chaning ayrim tarbiyalanuvchilari orasida tana harorati ko‘tarilishi, qusish, qorin og‘rig‘i alomatlari kuzatilgani xabar berildi. Dastlabki shikoyat bo‘yicha 5 nafar bola shifoxonaga olib kelingan. So‘ngra jami 71 nafar bolaning sog‘lig‘idan shikoyatlar qayd etilgan va ular tezkorlik bilan shifoxonaga yotqizilgan.

Keyinchalik Namanganda 450 nafar bola kasallangani ma’lum bo‘ldi. Buning ortidan maktab va bog‘chalarga tarqatilgan yod preparati iste’moli to‘xtatildi hamda holat yuzasidan Jinoyat kodeksining 257-1-moddasi (Sanitariyaga oid qonunchilikni yoki epidemiyaga qarshi kurash qoidalarini buzish) bilan jinoyat ishi qo‘zg‘atildi.

Antistrumin karrasiga qimmat xarid qilinganmidi?

Kun.uz kiritgan hujjatdan ko‘rinishicha, Sog‘liqni saqlash vazirining 2023 yil 5 apreldagi buyrug‘i asosida 2023 yil respublika budjeti hisobidan 15 mlrd 275 mln so‘mga yod preparati xarid qilish rejalashtirilgan.

Sog‘liqni saqlash vazirligining davlat xaridlarini amalga oshirishga mas’ul tashkiloti – “O‘zmedimpeks” “Kaliy yodid 1 mg tabletka, №100 (Antistrumin)” dori vositasini xarid qilish uchun 2022 yil iyun oyida “Samo” MChJ bilan 5 mlrd 644 mln so‘mlik to‘g‘ridan to‘g‘ri shartnoma tuzgan. 2023 yil 11 yanvarda esa ushbu shartnomaga 956 mln so‘mlik qo‘shimcha kelishuv qilingan. Shu tariqa, birinchi shartnoma qiymati roppa-rosa 6,6 mlrd so‘mga yetkazilgan. Unga asosan, 1 mln 200 ming quti preparatning har biri 5500 so‘mdan xarid qilingan.

2023 yilning 4 mayiga kelib, “O‘zmedimpeks” “Samo” kompaniyasi bilan Antistrumin dori vositasini xarid qilish uchun yana 15 mlrd 275 mln so‘mlik to‘g‘ridan to‘g‘ri shartnoma tuzgan. Bunda 2 mln 350 ming quti preparatning har biri 6500 so‘mdan hisoblangan.

Mazkur uchta shartnomani jamlaganda, “Samo” MChJdan 3 mln 550 mingta Antistrumin dori vositasi jami 21 mlrd 875 mln so‘mga sotib olinadigan bo‘lgan. Bunda har bir quti preparatning narxi o‘rtacha 6162 so‘mdan to‘g‘ri keladi.

Kun.uz preparatning chakana narxi bilan qiziqib, O‘zbekistonning bir necha hududlaridagi dorixonalar bilan bog‘lanib ko‘rgan edi. Natijada SSV 3 mln 550 ming qutisining har birini 6162 so‘mdan (ulgurji tarzda) sotib olgan xuddi shu preparat bir nechta dorixonalarda 2300–3000 so‘m oralig‘ida (chakana tarzda) sotilayotgani ma’lum bo‘ldi. 

Preparat bolalarga yuqori dozada berilganmidi?

Bog‘cha va maktab bolalarining ommaviy zaharlanishi ularga yod preparati yuqori dozada berilgani bilan bog‘liq bo‘lishi mumkinligi haqida fikrlar yangradi. Ayrim shifokorlar bolalarga ichirilgan doza JSST tavsiya etganidan o‘n barobargacha ko‘p ekanligini bildirishdi. Ammo muhokamalarga sabab bo‘lgan doza aslida SSV tomonidan tasdiqlangani ma’lum bo‘ldi. 

2023 yilning 28 avgust kuni Sog‘liqni saqlash vazirligi hamda Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligining qo‘shma qarori orqali 3-15 yoshdagi bolalarni yod preparatlar bilan ta’minlash yuzasidan tizimli hamkorlikni kuchaytirish ko‘zda tutilgan.

Qo‘shma qaror bilan 3-15 yoshdagi bolalarni yod preparatlari bilan bepul ta’minlash tartibi to‘g‘risida yo‘riqnoma ham tasdiqlangan. Mazkur yo‘riqnomaning 14-bandida dozalar haqida gap boradi.

Yo‘riqnomaga ko‘ra, haftaning har chorshanba kuni maktab va bog‘chalarda bolalarga yod preparatini umumiy ichirish kuni sifatida belgilangan. Kaliy yod preparati haftada bir marotaba 3-6 yoshli bolalarga 500 mikrogrammdan, 7-15 yoshli bolalarga 1000 mikrogrammdan ichilishi tavsiya etilgan. Shuningdek, preparatlar suv bilan ichilishi kerakligi, ta’lim maskani rahbari bu uchun sharoit yaratishi zarurligi aytilgan.

Bu o‘rinda preparat bolalarga yuqori dozada berilgan edimi, degan savol ham ochiq qolmoqda.

Vazir va’da qilgan javoblarini aytishi kerak

450 nafar bolaning zaharlanishi bilan bog‘liq holat va uning sabablarini boshqa voqealar fonida shunchaki unutib yuborib bo‘lmaydi. SSV mavzuga “chuqurroq kirib”, barcha savollarga javob qaytarishi va zaharlanishga olib kelgan omillarni ommaga oshkor etishi zarur.   

Zaharlanish sabablari ochiqlanmas ekan, buni har kim o‘zicha talqin qilib, o‘z versiyasini aytaveradi.

Masalan, bugunga qadar quyidagi versiyalar ko‘p yangradi: 

1-versiya. Ayrim shifokorlarning chiqishlaridan so‘ng ko‘pchilik preparat bolalarga yuqori dozada berilgan bo‘lishi mumkinligi haqidagi versiyaga ishona boshladi. Chunki, bolalarga tarqatilgan yod preparati dozasi JSST tavsiya etganidan o‘n barobargacha ko‘p ekanligi ta’kidlandi.

Bu versiya ishonchliroq desa bo‘ladi, sababi 2023 yil 4 fevral kuni Sog‘liqni saqlash vaziri o‘rinbosari Elmira Bositxonova imzosi bilan sog‘liqni saqlash boshqarmalariga xat yuborilgan. Unda Antistrumin preparati yod yetishmasligi profilaktikasi uchun yil davomida haftada bir marta 3-7 yoshli bolalarga yarim tabletkadan, 8-15 yoshli bolalarga esa 1 tabletkadan qabul qilish ko‘rsatilgan.

Topshiriq xatida hududlarda aholi uchun yod tanqisligi holatidagi belgilar, yod preparatlari va ularning yoshga oid tavsiya qilinishi haqida ishlab chiqilgan tarqatma materiallarni maktab, bog‘cha hamda boshqa tashkilotlarga targ‘ibot qilish topshirilgan.

Ammo, 20 sentabrdan boshlangan umumdavlat kampaniyasida zaharlangan bog‘cha bolalariga bu dori 1 tabletkadan ichirilgani haqida ma’lumotlar bor. 

Bu versiyaning ichida yana bir holatni hisobga olish kerak. Yod preparatini ilk marta ommaviy ravishda ichirishga kirishgan ta’lim muassasalari rahbarlari topshiriqni tezroq 100 foiz “yest” qilishga kirishgan. Natijada, yo‘riqnoma bilan tanishmagan, har bir bolani individual holatini hisobga olmagan MTT hamshiralari yoki u yerdagi xodimlar shoshma-shosharlik qilgan bo‘lishi mumkin. Ya’ni, preparatlarni berishda gigiyena qoidalariga rioya qilinmagan, 2-3 ta tabletkalarni og‘ziga solib olgan kichik bolalarga ham e’tibor qilinmagan.

2-versiya. Dengizdan uzoq joylashgan O‘zbekiston aholisi uchun yod iste’moli favqulodda muhim ahamiyatga ega. Bu mikroelement insonning aqliy rivojlanishi, qalqonsimon bez va ovqat hazm qilish organlari faoliyati uchun birlamchi zarurat hisoblanadi.

Davlat tomonidan yod preparatining bolalarga bepul taqdim etilishi ularning kelgusida turli kasalliklarga chidamli bo‘lishiga yordam beradi. Ushbu preparat iste’moli orqali ular kasal bo‘lmay qo‘yadi yoki kamroq kasal bo‘ladi.

Demak, kasal bo‘lmaydigan bolaga dori ham sotib olinmaydi. Bu esa farmatsevtika sohasidagi gigant biznes egalari uchun yoqimli bo‘lmagan holat.

Kun.uz’ga yaqin ayrim manbalarning fikricha, bolalarning zaharlanish holati farmatsevtika biznesi egalari tomonidan davlatning yodni bolalarga bepul tarqatish siyosatiga qarshi o‘ylab topilgan isyon, yani ataylab ma’lum hududlarga bolaga ziyon yetkazuvchi preparat sizdirilgan bo‘lishi mumkin. Bundan ko‘zlangan maqsad Hukumatni boshlangan tashabbusdan hafsalasini pir qilish va bepul yodlashtirish siyosatini bekor qilishga erishish.

3-versiya. Bolalarning zaharlanishi asosan bir hududda kuzatildi. Demak, bolalar ovqatdan zaharlangan bo‘lishi mumkinligi, faqat dori ichilgan kunga to‘g‘ri kelib qolganligi haqidagi versiya ham bor.

Lekin bu haqiqatdan yiroq. Chunki, holat kuzatilgan ilk kundanoq SSV zudlik bilan yod preparati iste’molini to‘xtatish haqida topshiriq berdi. Vazirlikning bu harakati bolalar ovqatdan zaharlangan bo‘lishi mumkinligi haqidagi versiyani shubha ostiga qo‘yadi.  

Ushbu versiyalarning barchasi taxmin, sohaga befarq bo‘lmagan kishilarning fikrlari, albatta. Vazir zaharlanish sabablarini ochiqlamas ekan, ommada bu kabi taxminlar, shubha va gumonlar yuzaga kelaveradi. Muhimi, 450 nafar bola nimadan zaharlanganligini xalq bilishi shart.

Ruslan Saburov,
Kun.uz