Саводхонлик алифбодан бошланади

Бу иллатнинг икки азим дарё оралиғида истиқомат қилиб, дунё тамаддунига кўп даҳолар етиштириб берган юртимизда юзага келгани ачинарли ҳол. Бунинг учун ҳар биримиз, айниқса, ноаҳил тилшуносларимиз айбдор, деб ҳисоблайман. Янада очиқроқ айтсам, айрим тилшунослар баҳс-у мунозараларда ўзгалар фикри асослироқ эканлигига ишонч ҳосил қилсалар-да, барибир «қайсарлик» қилаверадилар.

Мен – тилшунос эмасман, лекин 40 йиллик педагогик фаолиятим давомида оригинал ўқув адабиётлари яратиш устида ҳам меҳнат қилганман. Хусусан, олий ўқув юртлари талабалари учун 3 жилдлик «Физика курси» дарслиги, «Физикадан русча-ўзбекча қисқача луғат», абитуриентлар учун «Физика», «Физикадан тест намуналари ва изоҳлари» шулар жумласидандир. Қайд этилган адабиётлар ҳақида китобхонлар-у мутахассислар томонидан кўп яхши фикрлар билдирилган. Шу боис тилшуносларимиз билан мулоқот қилишга ва ўз фикрларимни баён этишга ҳақлиман, деб ўйлайман.

Аввало, хотирамда сақланиб қолган бир лавҳани баён этмоқчиман. Совет иттифоқи қулаши арафасида қадимда қўлланган баъзи физикавий ўлчов бирликларини аниқлаштириб олиш мақсадида таниқли шарқшунос олим, академик Убайдулла Каримовнинг уйига боргандим. Устоз бир неча шогирди билан суҳбатлашаётган экан. Мен ҳам даврага қўшилдим.

Суҳбат қатнашчилари: «Буюк аждодларимиз асарлари, тарихимизга оид рисолалар ва қўлёзмалар араб ёзувида битилган. Замондошларимиз ва кейинги авлодларимиз бу манбалардан бохабар бўлишлари учун Ўзбекистонда араб ёзувига ўтишимиз керак», деган фикрни билдиришди.

Суҳбат якунида академик ўз фикрларини қуйидагича баён этдилар: «Фикрларингизда ватанпарварлик, маърифатпарварлик туйғулари уфуриб турибди. Лекин биз — шарқшунослар умумтаълим мактабларида араб ёзувини факултатив дарс сифатида ўрганишни ташкил қила олсак, сиз билдирган фикрларни амалга ошириш йўлида катта қадам ташлаган бўламиз. Фикрларингизни буткул инкор этмайман. Ëзув ислоҳ қилиниши керак. Бу фикрни бошқа соҳа вакиллари билан муҳокама қилиб пишитиш керак. Араб ёзувига ўтиш керакми ёхуд лотин ёзувининг аслига яқинлашган ўзбек ёзувини вужудга келтириш керакми? Ўйлайлик, ҳар томонлама фикрлайлик...»

Алломанинг бу сўзларини охирги вақтларда тез-тез хотирлайман. Чунки биз  лотин алифбосини жорий қилаётганда шошқалоқлик қилиб ёзув ислоҳотини боши берк кўчага киритиб қўйдик ва кейин кўп вақтимизни бир-биримизни айблашга сарфладик.

Майли, энди «Ўтган ишга ўкинма», деган халқ мақолига риоя қилиб келажак ҳақида ўйлайлик.

Минг шукрки, яқинда лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосига ўзгартиришлар киритиш ҳақидаги қонун лойиҳаси муҳокама учун эълон қилинди. Лойиҳа билан танишдим — тўрт йил аввал ёзувимизни ислоҳ қилиш устида фаолият кўрсатаётган ишчи гуруҳга тақдим этган таклифларим лойиҳага деярли мос келганини кўриб хурсанд бўлдим. Қисқача таҳлил қиламан.

Мустақиллигимизнинг бошланғич давридаги алифбони бирламчи манба — лотин ёзуви ҳарфларига мослаштириш (1993 йил) ва икки йилдан кейинги алифбони янада такомиллаштириш (1995 йил) жараёнида пухта ўйланмаган қарорлар қабул қилинган. Кейинроқ айрим ёши катталар томонидан кирилл (1940 йилда қабул қилинган) алифбосига қайтиш ҳаракатлари бўлдики, бу ёшларимизнинг келажаги, изчил билим эгаллаши йўлидаги тўғаноқ, тўсиқдан бошқа нарса эмасди.

Алифбо – гоҳ у томонга, гоҳ бу томонга ошириладиган футбол тўпи эмас. Аммо шу ўринда ўйлаб кўрайлик: ёши улуғроқ фуқароларимиз янги алифбони ўзлаштиришга нима учун қийналишяпти? Бу ҳолатни илмий, мантиқий таҳлил қилсак, муаммонинг илдизи аён бўлади.

Алифбони ўрганмоқчи бўлган инсон ҳарфларни таниб олишга интилади, яъни ҳар бир ҳарф қандай товуш белгиси эканлигини аниқлаштириб ола­ди. Сўнг бир неча ҳарфдан иборат бирикма таркибида­ги ҳарфларга мос товушларни улаб талаффуз эт­ганда янграйдиган сўз қанчалик аниқ чиқишига эътибор қаратади. Мазкур жараёнда алифбомизнинг афзал ва номақбул жиҳатлари намоён бўлади.

Ҳақиқатан, миллий алифбонинг ҳозир қўлланаётган (1995 йилги) вариантидаги ҳарфлар воситасида битилган матндаги бирор сўзда sh ёки ch’нинг аввал биринчи ҳарфини, кейин иккинчи ҳарфини талаффуз этиш керакми ёки икки ҳарф бирикмасини битта товуш тарзида талаффуз қилиш лозимми, деган муаммовий тўхталишга дуч келамиз. Агар «ш» ва «ч»ни яқинда эълон қилинган алифбо лойиҳасидаги каби қабул қилсак, мазкур муаммо осонгина бартараф бўлади. Ёшлар ҳам бу жузъий ўзгаришларни қийналмасдан, осонгина ўзлаштиришарди.

Ёши улуғроқлар апострофни айириш белгиси сифатида идрок этишга одатланиб қолган. Бундай муаммо «ғ» ва «ў» товушларини белгиловчи ҳарфларда учрайди: матнда нигоҳимиз g‘, o‘ ҳарфларига дуч келганда, уларнинг белгисини апостроф деб қабул қиламиз. Зеро, ёшларнинг ўзи ҳам кўп ҳолларда адашиб ёки тўғри ёзишга имкон тополмасдан бу ҳарфларни апостроф белгиси билан g’ ва o’ шаклида ёзадилар. Бу муаммо ҳам янги лойиҳада ҳал этилган.

Алифбонинг 1993 йилги вариантида «ғ» ҳарфи ğ тарзида, «ў» эса ö тарзида белгиланган эди. Бу ҳам ёмон эмасди, аммо ö ҳарфини ёзаётган кимса қаламини қоғоздан икки марта узиб, о белгиси устига икки марта нуқта қўйишига тўғри келарди. Лойиҳада «ғ» ва «ў» ни ḡ ва ō тарзида белгилаб тўғри йўл тутилган. Фикримча, бу ўзгаришларни ёшлар ҳам, ёши улуғроқлар ҳам осонгина ҳазм эта олишади.

Шу аснода кишида бир мулоҳаза туғилади: лойиҳада акс этган ng бирикмаси ва тутуқ белгиси (’) га ҳожат бормикан? Ахир, уларсиз ҳам ёзув матнларида фикрларни аниқ ва мазмунли тарзда баён этиш мумкин-ку?! Бу ҳақда ўйлаб кўриш лозим, лекин бу ҳаёт-мамот масаласи эмас, ортиқча баҳсга берилиб яна вақтни бой бермайлик. Зеро, алифбога оид муаммоларни тезроқ ҳал этиб бир тўхтамга келингач, ватандошларимизнинг саводхонлигини ошириш йўлида босқичма-босқич қиладиган ишларимиз талайгина.

Шубҳасиз, айни пайтда тарихий бурилиш палласида турибмиз. Бундай пайтда ёш-у қари — барчамиз бирлашиб, халқимизнинг юзи бўлган ёзув борасидаги ислоҳотларни қўллаб-қувватлашимиз керак. Чунки биз хоҳлаётган тараққиёт саводхонликдан, саводхонлик эса, биринчи галда, тўкис алифбодан бошланади.

Омилжон Аҳмаджонов,
физик-профессор, педагогика фанлари доктори.