Амалга ошмаган валюта чеклови, бюджет тақчиллиги ва қайтарилган Captiva-5 — иқтисодий таймлайн

Ўзбекистон табиий газ импортини 7 баробарга оширгани маълум бўлди. Натижада бюджет харажатлари 25 фоизга ошиб, дефицит 6 фоизга яқинлашиб қолган. Энергетика соҳасида тарифлар либераллаштириляпти. Олтин-валюта захиралари кетма-кет бешинчи ой камайди. Якунланаётган ҳафтанинг иқтисодий янгиликлари иқтисодий таймлайнда.

Жума куни Марказий банкнинг банк назорати қўмитаси қабул қилган қарор конвертацияга чеклов ҳақидаги шов-шувни келтириб чиқарди. Қарорга кўра, 18 сентябрдан бошлаб юридик шахсларнинг асосий ҳисобварағи очилган банклардан ташқари бошқа банкларда валюта сотиб олиши ва бошқа валюта операцияларини амалга ошириши тақиқланиши кўзда тутилганди. Шунингдек, банклар ва бизнесга оид бошқа валюта чекловлари ҳам киритилиши кутилганди.

Жамоатчиликда катта хавотир билан қабул қилинган қарор, хайриятки, эртаси куниёқ бекор қилинди. Марказий банк раиси Мамаризо Нурмуродов валюта конвертациясида орқага қайтиш ҳақида гап бўлиши мумкин эмаслиги, қарордан мақсад конвертацияни чеклаш эмас, комплаенс назоратни кучайтириш бўлганини айтди. “Фалсафада шундай бир қараш бор: жамият қабул қилмаган қарор – нотўғри қарор, у қайси мақсадга йўналтирилган бўлишидан қатъи назар”, – деди Мамаризо Нурмуродов.

Бюджет харажатлари чорак мартага ошган, дефицит салкам 6 фоиз

Иқтисодиёт ва молия вазирлиги 2023 йил 1-ярим йиллигида бюджет ижросига оид ҳисоботни эълон қилди. Эътиборлиси, жорий йилги бюджет қонунида консолидациялашган бюджетнинг йиллик дефицити ялпи ички маҳсулотга нисбатан 3 фоиздан ошмаслиги кўрсатилганига қарамай, 6 ойда тақчиллик 5,7 фоизга етган. Давлат харажатларининг даромадларига қараганда бу даражада ошиб кетиши ҳатто пандемия йилида ҳам кузатилмаган эди.

Рақамларга қаралса, 2023 йилнинг олти ойида давлат даромадлари 153,8 трлн сўмни, харажатлари 180,8 трлн сўмни ташкил этиб, тақчиллик 26,9 трлн сўмга етган. Бу дефицит асосан ўтган йилги қолдиқ маблағлар ва қарз олиш ҳисобига қопланган.

Йилнинг биринчи ярмида давлат харажатлари ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 25 фоизга ошиб кетган. Бу ўтган даврда хориждан газ сотиб олиш ҳажми 7 баробарга ошгани билан изоҳланиши мумкин. Ҳисоботда келтирилишича, биринчи ярим йилликда Ўзбекистонда табиий газ қазиб чиқариш ҳажми 23,6 млрд куб метрни ташкил этиб, ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 9,6 фоизга камайган. Газ импорти ҳажми 2,6 млрд куб метрни ташкил этиб, ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 7,2 баробарга ошган.

Эслатиб ўтамиз, республика бўйлаб январ ойида аномал совуқ об-ҳаво кузатилган, ҳукумат бунинг оқибатларини юмшатиш учун шошилинч табиий газ импорти бўйича чоралар кўришига тўғри келган эди.

Энергетика бозор либераллаштириляпти

Бюджетда катта тақчилликнинг юзага келгани – давлат табиий газни жаҳон бозоридаги нархда сотиб олиб, уни ички истеъмолчиларга арзон нархда сотгани билан боғлиқ. Ўртада юзага келган бир неча триллион сўмлик фарқ давлат бюджетидан қопланган. Энергетика соҳасининг тўлақонли давлат субсидиясига “ўтириб қолгани” қандай оқибатларга олиб келгани эса қиш ва ёз фаслларида яққол кўзга ташланяпти.

Шу сабабли энергетикадаги муаммолар ечими учун зарур бўлган ислоҳот – соҳада бозор механизмларини жорий этиш мақсадида электр энергияси ва газ тарифларини либераллаштиришга тайёргарлик бошланди. Эълон қилинган ҳужжат лойиҳасига кўра, ёқилғи-энергетика ресурсларининг 2023 йил 1 октябрдан кучга кирадиган нархлари тасдиқланиши кутиляпти. Аввалроқ маълум қилинганидек, аҳоли учун тарифлар ўзгаришсиз қоладиган бўлди. Аксарият юридик шахсларга эса 1 кубометр табиий газ учун 1500 сўм, 1 kWh электр энергияси учун 900 сўмлик нарх белгиланиши таклиф этиляпти.

Энергетика вазири Жўрабек Мирзамаҳмудовнинг журналистлар билан учрашувда айтишича, ҳозирда 1 kWh электр энергиясини ишлаб чиқариш ва етказиб бериш таннархи 800 сўмдан ошади. Лекин ток аҳолига 295 сўм, юридик шахсларга 450 сўмдан сотиляпти. Етмаган қисмига эса давлат бюджетидан субсидия ажратиляпти. Бунинг нимаси ёмон дейишингиз мумкин, лекин гап шундаки, минглаб корхона ва ташкилотлар ҳамда 36 миллион аҳолининг энергия истеъмолини доимий равишда субсидиялаб бориш учун бюджетнинг имкониятлари чекланган.

Боз устига, фақат субсидиядан ташқари, бошқа харажатлар ҳам бор: юкламанинг ортиб бораётгани ҳисобига энергетика тармоқлари эскириб, таъмирталаб ҳолга келиб қолган. Уларни таъмирлаш учун эса яна пул керак.

“Ҳар қандай ускуна 15 йилда капитал таъмирланади, алмаштирилади. Жуда бўлса, 25 йил ишлатилиш кўзда тутилган. Лекин, бугунги кунда республикадаги паст кучланишли тармоқларнинг 37,6 фоизидан 40 йилдан ортиқ муддатдан бери фойдаланилмоқда. Бозор иқтисодиётига ўтмоқчи бўлсак, тарифлар ҳам либераллаштирилиши керак. Йўқса, бу соҳага инвестиция ҳам келмайди, модернизация ҳам бўлмайди, натижада ўзимиз жабр кўрамиз”, — деди вазир.

Жўрабек Мирзамаҳмудовнинг айтишича, аҳоли учун табақалаштирилган тарифларга 2024 йил 1 майдан ўтилиши мумкин.

“Табақалаштирилган тариф деганда белгиланган ижтимоий нормадан кўп электр истеъмол қилаётган, айтайлик уйида бассейни, саунаси, кўплаб маиший техникалари бор хонадонлар, яъни нисбий олганда бой ва ўзига тўқ хонадонлар учун нарх ошади, дегани. Ҳозир аҳолининг 15 фоизи ойига 300 kWh дан ортиқ электр энергиясини истеъмол қилади. 75 фоиз аҳолининг истеъмоли эса ўртача 200 kWh дан ошмайди”, – таъкидлади Мирзамаҳмудов.

Энергетика тарифлари сўнгги 4 йилдан буён ўзгармай келмоқда. Иқтисодчиларга кўра, тармоқдаги муаммоларни соҳада бозор механизмларини жорий этмасдан туриб тўлиқ ҳал қилиб бўлмайди. Советлардан қолган самарасиз тизимни ислоҳ қилиш бир неча йилдан бери ортга суриб келаётган эди.

“Лукойл” компанияси “СРП” доирасида Ўзбекистонга тўлаган маблағ очиқланди

Ўзбекистондаги бир қатор газ конларига эгалик қилувчи “Lukoil Uzbekistan” компанияси 2023 йилнинг 1-ярмида маҳсулот тақсимоти битими доирасида давлатга 103,1 млн доллар тўлаган. Ўзбекистонда газ қазиб олувчи корхонанинг бундай битим доирасидаги тўлови илк марта очиқланмоқда.

Иқтисодиёт ва молия вазирлиги эълон қилган 2023 йил 1-ярми бўйича давлат бюджети ижроси ҳисоботида келтирилишича, бу маблағ миллий валютага конвертация қилиниб, давлат бюджети даромадларига 1 трлн 213,8 млн сўм ўтказилган.

Вазирлик ҳисоботида “Лукойл”дан бошқа компаниялар билан тузилган битимлар бўйича даромадлар очиқланмаган.

Россиянинг “Лукойл” ширкати билан тузилган қўшма корхона Ўзбекистонда 13 та кондан табиий газ, конденсат ва олтингугурт қазиб олади. Маҳсулот тақсимоти битимига асосан, корхона фаолиятидан олинган фойданинг 50 фоизига “Лукойл”, 50 фоизига давлат эгалик қилади. Шунингдек, қўшма корхонада инвестор сифатида “Ўзбекнефтгаз” 10 фоиз улушга эга экани ҳисобига, якуний фойданинг 55 фоизи Ўзбекистон томонига, 45 фоизи Россия томонига тегишли бўлиши айтилган.

Ўзбекистоннинг олтин-валюта захиралари кетма-кет бешинчи ой камайди

Август ойида Ўзбекистоннинг олтин-валюта захиралари қарийб 1 млрд долларга, йил бошидан бери эса 3,1 млрд долларга камайди. Бу ташқи савдо дефицитининг ошиши, пул ўтказмаларининг қисқариши ва миллий валюта курсининг қадрсизланиши фонида рўй бермоқда.

Марказий банк янгилаган маълумотларига кўра, 1 сентябр ҳолатига, Ўзбекистоннинг расмий захиралари 32,7 млрд долларни ташкил қилди. Шундан 23,4 млрд долларини монетар олтин ташкил этади.

32,7 млрд долларлик захира – жорий йил бошидан буён қайд этилган минимум кўрсаткичдир. Захиралар ўтган ойга нисбатан деярли 958 млн долларга, йил бошидан бери эса 3 млрд долларга камайди.

Шунингдек, ҳафта давомида Навоий-кон металлургия комбинати Kitco компанияси томонидан тузилган дунёдаги энг йирик олтин ишлаб чиқарувчи компаниялар ўнлигидан жой олди.

Асосий ставка – ўзгаришсиз

Ўзбекистон Марказий банки асосий ставкани йиллик 14 фоиз даражасида сақлаб қолишга қарор қилди. Расмий баёнотда айтилишича, бу қарор нархларга монетар омиллар таъсирининг олдини олишга хизмат қилади.

Регуляторга кўра, иқтисодиётдаги инфляцион жараёнлар бироз секинлашишига қарамасдан, айрим маҳсулот гуруҳлари нархларига оширувчи босимлар сақланиб қолмоқда. Жорий йилнинг август ойида инфляцион кутилмаларнинг ҳам ўсиши кузатилган.

Марказий банк бизнес субъектлари учун энергетика тарифлари инфляцияга таъсир қилишини, лекин бу йил учун белгиланган 8,5–9,5 фоизлик коридордан чиқариб юбора олмаслигига ишонч билдирди. Айни пайтда, аҳоли ва тадбиркорларнинг валюта курси ўзгаришидан хавотирлари кескин ошган.

Captiva-5 сотуви бошланиши айтилди

Яқин кунларда Ўзбекистонда Captiva-5 сотувлари бошланиши мумкин. UzAuto расмий вакилининг Kun.uz'га маълум қилишича, айни пайтда синов жараёни ўтказилмоқда. Нархларни сотувлар бошланишидан олдин эълон қилиш режалаштирилган.

Ҳозирда UzAuto Motors дилерлик марказларидан фақатгина Onix ва Tracker-2 каби Ўзбекистонда ишлаб чиқарилаётган моделлар, шунингдек, Malibu-2, Equinox, Traverse, Tahoe-2 каби импорт автомобилларига шартнома олиш мумкин.

UzAuto Motors 2021 йилнинг кузида Captiva-5 модели сотувини бошлаб, шартномалар тузган, лекин маълум вақтдан кейин жараён тўхтатилганди. Бунга сабаб сифатида Captiva-5'нинг Ўзбекистон иқлимига тўғри келмаслиги айтилганди. Ўша пайтда бу автомобил 222 млн сўмдан 310 млн сўмгача нархда сотувга чиқарилиши хабар қилинганди.

Якунланаётган ҳафтада содир бўлган бошқа иқтисодий янгиликлар:

·       Шу ҳафта қабул қилинган “Ўзбекистон-2030” стратегиясига асосан, камида 3 та тижорат банкида ислом молияси мезон ва тартиблари жорий этилиши белгиланди.

·       Қирғизистон кўмир қазиб чиқаришга Хитой компанияларини жалб қилган ҳолда, 2024 йилдан бошлаб Ўзбекистонга кўмир етказиб беришни оширишни режалаштирмоқда.

·       Марказий банк тўртта тўлов ташкилоти – “Ozinterpay”, “Interpay Sys”, “Wooppay uz”, “Venkon group”нинг лицензиясини чақириб олди. Регуляторга кўра, уларнинг устав капитали қонунчилик талабларига мувофиқ шакллантирилмаган.

Мадина Очилова тайёрлади.