“Қўшни давлатдаги турфирмалар хурсанд” — Умра лицензиясининг янги шартлари нималарга олиб келади?

Умра лицензиясини олиш учун 1 млн доллар захира қўйиш талаби Саудия Арабистонидаги ҳамкорларимизни ҳам ҳайрон қолдирди. Энди қўшни давлатдаги турфирмалар зиёратчилар оқими уларга ўтишидан хурсанд бўлиб ўтирибди, дейди сайёҳлик фирмаси раҳбари Шерзод Сами. Тадбиркорларга кўра, қарорда фуқароларга қулайлик учун тўғри талаблар ҳам етарли, лекин шартларни бажарган ҳамма фирмаларга ҳам лицензия берилмаслиги ва соҳа яна монополлашиши мумкин.

2024 йил 12 октябрь кунидаги ҳукумат қарори билан турфирмалар учун Умра зиёрати ташкил этиш учун янги лицензия шартлари эълон қилинди. Дин ишлари бўйича қўмита тадбиркорлар учун жорий қилган максимал қийин талаблар ортидан тадбиркорлар ва жамоатчилик вакиллари соҳада монополиянинг қайтишидан хавотирланмоқда.

Kun.uz мухбири лицензиянинг янги шартлари ва соҳадаги долзарб масалаларни сайёҳлик фирмалари раҳбарлари Шерзод Сами ҳамда Фарҳод Ҳошимовлар билан муҳокама қилди.

Интервюга Дин ишлари бўйича қўмита ва Бизнес омбудсмандан ҳам мутахассислар чақирилган эди, лекин улар келишмади.

– Ҳукумат қарори билан, 2024 йил октябрь ойидан Умра лицензиясини олиш учун бир қанча қийин шартлар жорий қилинди. Нима учун соҳада бундай янги шартлар жорий қилинмоқда?

Шерзод Сами:

– Буларнинг ҳаммасига туртки бўлиб бир қанча вақт аввал Умра зиёратида ўзбекистонликлар билан юз берган можаролар ва қийинчиликлар сабаб бўлди, деб ўйлайман. Чунки ҳукумат қарори билан 2023 йил ноябрь ойида лицензия олган бўлсак, у бир йилга қолмай шу йил октябрдан бекор қилинди, ҳолбуки чекланмаган деган муддатга олгандик ўша лицензияларни. Асосий сабаб сифатида Panorama Airways билан можаро ортидан 19 мингга яқин юртдошларимиз Саудия Арабистонида қолиб кетиши турфирмалар учун катта зарар етказди, деб ўйлайман.

Фарҳод Ҳошимов:

– Ҳақиқатан Умра учун турфирмаларга рухсат берилганида тадбиркорларга бир қанча енгиллик бўлганди. Лекин шунда ҳам айрим тадбиркорлар лицензия олмасдан туриб бу фаолиятни юритишни бошлашди. Баъзи авиакомпаниялар тўғридан тўғри билетларни олиб туриб одамларни жўнатиб, одамлар алданиб қолишига сабабчи бўлди. Олдинги 345-сонли қарорда Туризм қўмитаси ваколатли орган эди. Лекин қўмита тадбиркорларни қўллаб-қувватламади. Лицензия олганлар ҳам, лицензияси йўқлар ҳам бир хил иш юритаверди. Энди шу қарор чиқиб турибди.

– Кўпчилик, ҳатто расмийлар ҳам Саудия Арабистонида сарсон бўлиб, қолиб кетган кўплаб фуқаролар туфайли лицензия шартлари оғирлаштирилаётганини айтди. Лекин аслида бир нечта компания айби учун бутун соҳада қийинчилик жорий қилиш қанчалик тўғри?

Шерзод Сами:

Куни кеча шу масалада йиғилиш бўлиб ўтди. Туризм қўмитасида, Диний ишлар бўйича қўмита, Транспорт прокуратураси ва бошқа масъуллар билан. Прокуратура расмийсига кўра, ўша авиакомпанияга 60 миллиард сўмдан кўпроқ миқдорда одамларни алдаш ва пулларни ўзлаштириш бўйича айблов эълон қилинган. Ўйлайманки, бунга сабаб – бу соҳани билмаслик, тажрибасизлик, ва енгил, осон пул топиш учун қилинган ҳаракат. Ўша авиакомпания бозорга кириб келганида биринчи ҳаракатларидан бу кўринган эди.

Тажрибасизлик ва бошқа омиллар сабаб туристик агентликлар, ўша авиакомпаниянинг хизматидан фойдаланиб, зарар кўрди. 750 долларлик пакетлар ҳам эълон қилишди, калькуляторга солиб кўрсангиз бундай миқдорга хизмат кўрсатишни умуман иложи йўқ эди. Охири шиширилган шар ёрилди.

Саудия Арабистонида араблар билан тадбиркорлик қилишнинг ўзига хос қоидалари бор. Эҳтиёткорлик муҳим, баъзида берилган ваъдалар бажарилмайди, бугун сиз билан шартнома тузишади, тўловларни қилсангиз ҳам, эртага кимдир кўпроқ маблағ бераман деса, уларга жой бериб юборишади. Бу қарор ўша авиакомпанияга ишонган ҳолда зиёратчилар олдида шу аҳволга тушиб қолганлар ва бошқа сайёҳлик агентликларини жазолашга ўхшаб қоляпти-да.

Лекин нега катта-катта самолётлар сотиб олиб хизмат кўрсатган туркомпанияга шунақа шартлар қўйилмайди, кичкина турфирмаларга эса миллион доллар захира? Ўзи аслида авиакомпанияларга қўйилиши керак эди, чунки пакетимиз нархи 70-80 фоизи авиачиптага боғланган. Шахсан менга, миллион доллар бу жуда ҳам катта сумма. Илгари хорижий фильмларда, миллион доллар ҳақида эшитардик.

– Дин ишлари бўйича қўмита раиси Содиқжон Тошбоев лицензия учун қўйиладиган 1 миллион доллар маблағни катта миқдор эмас, деб атади. Бу қанчалик тўғри, сайёҳлик фирмалари ва соҳа учун бу катта пулми ёки катта эмасми?

Фарҳод Ҳошимов:

– Бу миқдорнинг ўзгариши масалага қандай ёндашишга боғлиқ. Масалан, зиёратчиларга хизмат кўрсатиш учун бу пулни қўйиб, агар лицензия қўлга киритилса, бу ҳар бир фирма учун катта шараф. Тўғри, ҳозир ҳамкасбларимиз учун бир миллион катта пул. Аммо, агар бу ўн миллион бўлса ва бу ўн миллионни тўласа, зиёратчиларга хизмат қилиш учун катта масъулият бўлади. Бугун бор, эртага йўқ фирмалар, қирқта одамни жўнатиб юбориб, уларнинг ҳолидан хабар олмайдиганлар учун айтилмаяпти бу. Лекин ният тўғри бўлса, хизматни яхши бажариш керак.

Шерзод Сами:

– Бир миллион доллар сумма аслида миллиардер одам учун миллион катта пул эмас. Сўмга нисбатан оладиган бўлсак ҳам шундай маъно чиқади. Лекин миллион долларлик лицензия қандайдир аломат бўлди. Ҳатто қўшни мамлакатлар, масалан, Саудия Арабистонидаги ҳамкорларимиз ҳам ҳайратда. Чунки Ўзбекистонда тоғ-кон, металлургия ва олтин ишлаб чиқариш соҳаларида ҳам миллион доллар захира қўйиш, деган талаб бўлмаса керак.

Қарорни қабул қилиш жараёнида Молия вазирлиги ва бошқа тегишли вазирликлар билан келишилгандир. Миллион долларнинг техник-иқтисодий асоси борми, нега айнан миллион доллар? Диний қўмита раиси ўн беш минг зиёратчи қолиб кетди деди. 15 минг зиёратчи учун ўртача минг доллардан ҳисоблаганда, ўн беш миллион доллар бўлади, унда нега 15 миллион доллар эмас? Саволлар кўп.

Яна бир нарса, ҳисобрақамга миллион долларни сўмда қўйиш тадбиркорларга зарар келтириши мумкин. Валютада эълон қилинди, лекин ҳисоб рақамга қўйиш вақти сўмда, дейилмоқда. Бу масалада мурожаат қилдик қўмитага. Масалан, ўтган йили 100 минг доллар дейилган, валютани сўмга айлантириб банкка қўйган эдик. Яқинда сўмда ечиб олдик ва долларга айлантирганимизда 5 минг доллар зарар қилдик. Агар, энди бу ҳолат 1 миллион доллар билан бўлса, 83 минг доллар зарар қилар эканмиз. Буни ким қоплайди, бизнесда, албатта охири бориб истеъмолчининг бошига тушади-да бу. Шунинг учун илтимос киритдик, валютада ҳам ҳисобрақам очиш учун.

– Лицензия шартларидан бирида умра хизматини учинчи давлатлар орқали кўрсатмаслик шарти бор. Бу ерда иккинчи давлат орқали “пересадка” қилиб учиб бормаслик назарда тутиляптими ёки қўшни давлатдаги, бошқа давлатдаги турфирмалар орқали хизмат кўрсатмаслик назарда тутиляптими?

Шерзод Сами:

– Менимча, бу ерда учинчи давлат орқали хизмат кўрсатмаслик деганда фақат тўғридан-тўғри парвозлар билан хизмат кўрсатиш белгилаб қўйиляпти. Бундан ташқари, қарорнинг иловаларида танловда ютиш учун резидент авиакомпаниялар билан шартнома тақдим қилишга, транспорт вазирлигининг ушбу авиакомпанияга ижобий хулоса беришига устунлик берилган. Бу коррупцион ҳолатлар келиб чиқишига олиб келиши мумкин. Авиакомпаниялар орасида рақобат бўлиши керак деб ўйлайман. Арзон компаниялар орқали уча олмайди, тўғридан тўғри резидент компания дегандан ҳам тушуниш мумкинки, қандайдир лазейка қолдириб кетиляпти.

Охирги йилларда биз Саудияга зиёратчиларни олиб бориш бўйича илғорлаб кетгандик, тўғридан тўғри рейслар ва турлар кўплиги учун Тожикистон ва Қирғизистоннинг яқин ҳудудларидан, Чимкентдан зиёратчилар биз орқали учишди. Бу катта ютуқ эди. Тўғриси, энди у турфирмалар хурсанд ўтирибди, чунки биз рақобатбардош нархлар билан таъминлаб бера олмасак, зиёратчилар оқими ҳам уларга ўтиб кетади. Биттаси Тошкентдан 80 километр масофада, иккинчиси водийдан 10 километр масофада жуда қулай аэропорт бор. Транзит орқали Умрага боролмаса, Тошкентдан бошқа аэропортларда ҳам йўловчилар сони камайиб кетади.

– Лицензия шартларидан яна бири зиёратчиларни 3 юлдуздан кам бўлмаган меҳмонхонага жойлаш, шунингдек бориш-қайтиш авиачипталарини олдиндан харид қилиш. Булар қанчалик асосли?

Фарҳод Ҳошимов:

– Бизлар бориш-келиш чипталари арзон тушиши учун ҳар иккисини биргаликда сотиб оламиз. Қайтишга арзонроқ бўлиб қолиши ҳам мумкин, лекин жой бўлмаса одам қолиб кетиши мумкин. Шунинг учун биз ҳар доим бориш-келиш чиптасини олишни афзал биламиз. Бу авиакомпанияларнинг бориш-келиш чиптасини мажбурий киритиши тажрибасизликнинг олдини олиш учун тўғри йўл. Компаниялар зиёратчиларнинг қайтишларига кафолат бериши керак.

3 юлдуздан кам бўлмаган меҳмонхоналарга жойлаштириш шарти ҳам пакет нархига деярли таъсир қилмайди. Чунки Маккадаги беш юлдузли меҳмонхона агар солиштирув қилинса, Дубай ёки Малайзиядаги, ёки бошқа давлатларни беш юлдузлидан сифат бўйича фарқ қилади. Энди агар булар уч юлдуздан паст бўлиб кетса, қанақа бўлишини тасаввур қилаверинг. Шу нуқтаи назардан бу шартни ҳам тўғри, деб ҳисоблайман. Бу минимал нарса белгилангани яхши, максимал албатта ихтиёрий бўлади.

Шерзод Сами:

– Яна бир ҳолат, бу йил турфирмалар учун Мусулмонлар идораси ғаразли мақсадда элликбошилар билан таъминланиши ҳақида ёзилган. Яъни идора билан шартнома тузиб, шу асосда элликбошилар ажратиб берилади. Элликбошилар билан ҳам ўзимиз алоҳида шартнома тузамиз ва уларга харажатларидан ташқари кунлик пул тўланади. Бу ҳам қўшимча харажат.

Турфирмалар учун фақат Умра виза талаби ҳам тўғри, деб ўйлаймиз. Чунки сайёҳлик визадан фарқли ўлароқ Умра виза билан борган фуқароларга Саудиядаги шу ширкат жавобгар бўлади. Фавқулодда вазиятларда ёрдам беради. Буни Саудия Арабистони Ҳаж ва Умра вазирлиги назорат қилиб туради. Бу визалар орасида 30-35 доллар тафовут бор.

Йил бошида Ўзбекистон фуқаролари билан бўлган можароларда ярим “ширкатлар” 10 доллар атрофидаги дипломатик визалардан ҳам фойдаланиб келгани маълум бўлди. 10 мингта дипломатик виза расмийлаштирилган. Саудия Арабистони Ўзбекистонга расмий нота юборган, сизларда 10 минг дипломат борми, дея.

Ҳукумат қарори ва низомнинг айрим бандларида бир-бирига зид келаётган ёки тушунарсиз бандлар бор. Кечаги йиғилишда ҳам, кўп саволларимиз очиқ қолди. Диний қўмита раиси Kun.uz'га берган интервьюсида қанча фирма шартларни бажарса, ҳаммасига лицензия берилади, деган эди. Лекин қарор иловасида фақат ғолиб фирма ва захира ғолиби ажратиб олинади, танлов қилиб дейилган. Агар, фақат 1 фирмага берилса лицензия, бунинг нима бўлиши аниқ-ку. Турли тўловлар ва бошқа харажатлар билан танловда қатнашишимнинг ўзи 10 минг долларга тушиб кетаркан. Бундан ташқари, 1 миллион долларлик танловга атиги 28 октябргача муҳлат бериб қўйган. Хуллас саволлар кўп, жавоб ҳам, ҳали ўзларида ҳам тўлиқ тушунтириш йўқ.

Агар бу шартлар амалга киритилса ҳамда барчаси билан тўлиқ ишласангиз, зиёрат учун ҳозирги 800-1000 долларлик нархлар тарих бўлиб қолиши мумкин. Миллион доллар захирага қўйганингиздан кейин “рисклар” ошади, кутилмаган харажатлар пайдо бўлади. Буларнинг ҳаммаси эса, афсуски охири бориб истеъмолчилар гарданига тушади. Яна қолганини вазият кўрсатади.

• Тўлиқ интервью билан юқоридаги видео орқали танишиб чиқишингиз мумкин.

Фаррух Абсаттаров суҳбатлашди.