Қарши–Хонобод ҳарбий базаси. Нега АҚШ ҳарбийлари Ўзбекистонга киритилганди?

Аср аввалида Ўзбекистон ва АҚШ муносабатлари стратегик даражага кўтарилиб, кенг кўламли ҳарбий ва сиёсий ҳамкорлик ривожлана бошлади. 2001 йил 11 сентябр воқеалари фонида ҳар иккала томон учун ҳам умумий манфаатлар пайдо бўлади. Kun.uz Америка ҳарбий хизматчиларининг Ўзбекистондаги 4 йиллик фаолияти, икки давлат алоқаларининг тўсатдан совуқлашиб кетиши, радиация ва заҳарланиш билан боғлиқ ҳолатлар ҳақида ҳикоя қилади.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

АҚШ ҳарбийларининг Ўзбекистонга кириши

2001 йил 11 сентябр воқеаларидан кейин АҚШ «Ал-Қоида» террористик гуруҳига қарши глобал уруш эълон қилади. Гуруҳнинг асосий таянч нуқтаси Афғонистонда жойлашганди. Америка президенти Жорж Буш Марказий Осиё давлатларига мурожаат қилиб, террорчиларга қарши тезкор ҳужумлар учун уларнинг аэродромларидан вақтинчалик фойдаланишга рухсат сўрайди. Ўзбекистон биринчи президенти Ислом Каримов ушбу илтимосга биринчилардан бўлиб ижобий жавоб беради. 2001 йилнинг октябр ойида АҚШ мудофаа вазири Доналд Рамсфелд Тошкентга шошилинч ташриф билан келади ва Ўзбекистон раҳбарияти билан музокаралар ўтказади. Ўша пайтда ҳар иккала томон учун ҳам умумий манфаатлар пайдо бўлади.

Биринчидан, АҚШ Афғонистондаги ҳарбий амалиётлар учун географик жиҳатдан қулай таянч пунктига муҳтож эди. Ўзбекистон Афғонистонга қўшни мамлакат ҳисобланиб, Совет Иттифоқидан қолган аэродромлар инфратузилмасига эга бўлган.

Иккинчидан, ўша пайтда Ўзбекистонда ҳам нотинчлик ҳукм сурар, Каримовнинг турли экстремистик гуруҳлардан келиши мумкин бўлган таҳдидлардан хавотири ошиб борарди. Америка томони Ўзбекистоннинг ҳудудий яхлитлиги ва хавфсизлигига таҳдид бўлса, жиддий эътибор билан қарашини ва вазият тақозо этса ёрдам кўрсатишини билдиради. Шунингдек, мамлакатдаги инсон ҳуқуқлари билан боғлиқ танқидларга ҳам кўз юмилишига ишоралар берилади.

2001 йилнинг 5 октябр куни Ўзбекистон расмий равишда АҚШ ҳарбий самолётлари ва аскарларининг мамлакат ҳудудида жойлашишига рухсат беради. Қашқадарё вилояти Қарши тумани яқинидаги Хонобод аэродроми (К2) Америка ҳарбийлари фойдаланиши учун ижарага берилади. Шу тариқа икки давлатни терроризмга қарши курашдаги умумий манфаатлар бирлаштирди ва Москва эътирозларига қарамасдан, Тошкент ва Вашингтон ўртасида ҳарбий ҳамкорлик йўлга қўйилади.

Қарши–Хонобод аэродроми нима вазифани бажарган?

Ўзаро келишувга кўра америкалик ҳарбийлар Ўзбекистон ҳудудига кириб кела бошлайди. Хусусан, 2001 йилнинг ўзида АҚШнинг 10-горнизон дивизияси штаб-квартираси К2 базасига жойлаштирилади. Қарши– Хонобод аэродромидан тўғридан тўғри Афғонистон ҳудудига ҳаво ҳужумларини уюштириш учун фойдаланилмаган. К2 Афғонистонга аскар ва техника етказиб берадиган логистик марказ, транспорт ва тиббий эвакуация пункти ҳамда разведка ва қўллаб-қувватловчи парвозлар амалга оширилувчи ҳудуд вазифасини бажарган ҳамда ёрдамчи база сифатида ишлатилган. Асосий ҳарбий ҳаракатлар Қирғизистон (Манас), Покистон ва Афғонистоннинг ичидаги аэродромлардан амалга оширилган. Қарши–Хонобод базасида ҳар доим 1300 нафардан кам бўлмаган ҳарбий хизматчилар бўлган, 2001-2005 йиллар мобайнида эса ротация бўйича 10 минг 100 нафардан 15 минг 777 нафаргача АҚШ қўшинлари келиб-кетади.

Пентагон томонидан К2 аэродромидан фойдалангани учун қанча тўлов амалга оширгани ҳақида аниқ маълумотлар йўқ. Айрим манбаларда иншоот америкаликларга текинга ижарага берилгани, Пентагон хизматлар, инфратузилмани яхшилаш ва логистика учун умумий ҳисобда қарийб 39 млн доллар пул бергани ҳақидаги маълумотлар учрайди.

Ҳарбий ҳамкорлик фонида АҚШ–Ўзбекистон сиёсий алоқалари ҳам мустаҳкамлана бошлайди. 2002 йил март ойида Ислом Каримов Америкага расмий ташриф билан боради. Музокаралардан сўнг мустақил Ўзбекистон тарихида биринчи марта Стратегик шериклик ва ҳамкорлик тўғрисидаги декларация айнан Қўшма Штатлар билан имзоланади.

Таққослаш учун, худди шундай стратегик шериклик муносабатлари Россия билан 2004 йилда ўрнатилган. Ҳужжатда АҚШ Ўзбекистоннинг хавфсизлигига таҳдид солувчи ҳар қандай хатарга жиддий қарашини ва Тошкентнинг мудофаа соҳасидаги эҳтиёжларини қаноатлантиришга эътибор қаратишини билдиради. Ўз навбатида, Ўзбекистон ички сиёсий ислоҳотларни бошлашга, жумладан, кўппартиявий тизим жорий этиш, мустақил оммавий ахборот воситаларини рўйхатдан ўтказиш, нодавлат ташкилотларга эркинлик бериш ҳамда суд-ҳуқуқ тизимини ислоҳ қилишга ваъда беради.

АҚШ ҳарбийларининг Ўзбекистондан чиқариб юборилиши

2005 йил баҳорига келиб АҚШ–Ўзбекистон алоқаларида жиддий совуқчилик юзага келади. Шу йилнинг 13 май куни Андижон шаҳрида содир бўлган қонли воқеалар муносабатларнинг ёмонлашувида бурилиш нуқтаси бўлди. Ўзбекистон томони АҚШнинг Тошкентдаги элчихонасига дипломатик нота юбориш орқали Хонободдаги америкаликларга 180 кун давомида мамлакат ҳудудини тарк этишларини сўрайди. Масалан, ўша пайтда Термизда Германия ҳарбий контингенти ҳам фаолият олиб бораётганди. Аммо немис тарафига бундай талаб қўйилмайди. Германия ҳарбийлари 2015 йилнинг охиригача Ўзбекистон ҳудудида қолади.

Америкаликларга кескин талабнинг қўйилиши Андижон воқеаларидан сўнг Қирғизистонга қочиб ўтган 450 нафарга яқин ўзбекистонликни АҚШ томони махсус рейс билан Руминияга учиртириб юборгани бўлади. Бундан ташқари, 2005 йил июл ойидаги Шанҳай Ҳамкорлик Ташкилоти саммитида минтақадаги АҚШ ҳарбий базалари борасида муҳим баёнот қабул қилинади. Унда “антитеррор коалицияси кучлари” Марказий Осиёдан чиқиб кетиши учун аниқ муддат белгилаш лозимлиги қайд этилди, бу эса асосан АҚШнинг Ўзбекистон ва Қирғизистондаги базаларига қаратилганди. ШҲТ баёноти “Афғонистондаги жанговар ҳаракатларнинг фаол фазаси якунланиб бораётгани” билан изоҳланади. 

Шунингдек, 2003-2005 йилларда Грузия, Украина ва Қирғизистонда рўй берган “рангли инқилоблар” Ўзбекистоннинг биринчи маъмуриятини сергак торттиради. Шу тариқа, расмий Тошкент ўз ташқи сиёсат векторларини “коллектив Ғарбдан Шарққа” томон бура бошлайди. 

2005 йилнинг охирига келиб АҚШ ҳарбийлари Хонобод аэродромини тўлиқ тарк этади. Самолётлар, техника ва аскарлар босқичма-босқич кўчирилади. Уларнинг асосий қисми Қирғизистондаги Манас базасига ўтказилади. Қолган бир қисми эса Афғонистондаги Багром ва бошқа базаларга жойлаштирилади. К2 яна Ўзбекистон ҳарбий-ҳаво кучлари ихтиёрига ўтади.

Радиактив заҳарланиш

Орадан бир қанча йил ўтиб, Хонобод аэродроми яна эътибор марказига тушди. Бунга 2019 йил декабрда McClatchy нашрида чоп этилган суриштирув туртки бўлди. Унда Ўзбекистонда хизматини ўташга тўғри келган камида 61 эркак ва аёл америкалик ҳарбий хизматчининг сирли равишда саратон касалига мубтало бўлгани ёки вафот этгани келтирилганди.

Бунинг ортидан Қўшма Штатларда катта резонанс юзага келди. Кўплаб баҳс-мунозаралардан кейин мамлакат Мудофаа вазирлигининг кўп варақли 10 дан ортиқ ёпиқ ҳужжатлари 2020 йилнинг ёзига келибгина жамоатчиликка биринчи бор эълон қилинади. Унда ҳақиқатда ҳарбий хизматчилар радиация ва токсик заҳарланишга мойил муҳитга рўбарў келганлари тан олинади.

2021 йилнинг 19 январ куни Доналд Трамп биринчи президентлигининг охирги кунларида Қарши–Хонобод базасида хизмат қилган барча фахрий ҳарбийларни тиббий кўрикдан ўтказиш тўғрисида фармон имзолайди. Маълум қилинишича, ушбу зона кимёвий қурол қолдиқлари, қайта ишланган уран ва бошқа хавфли моддалар билан заҳарланган бўлган.

Мазкур ҳолат юзасидан Ўзбекистон Мудофаа вазирлиги расмийлари ҳам изоҳ билдириб, тарқалган хабарларни “мутахассис бўлмаган одамларнинг фикри” дея баҳолаганди. Экология қўмитаси эса аэродром бўйича ўрганиш олиб борилаётганини маълум қилганди, аммо якуний хулосалар эълон қилинмади.

Янги база ҳақидаги миш-мишлар

2021 йилнинг апрел ойида Американинг икки нуфузли нашри Wall Street Journal ва The New York Times’да АҚШ ва НАТО қўшинлари Афғонистондан олиб чиқиб кетилиши ёки улар сонининг кескин қисқартирилиши муносабати билан минтақада келгусидаги ҳарбий амалиётларни ўтказиш ҳуқуқини олиш мақсадида Пентагон расмийлари Тожикистон, Ўзбекистон ва Қозоғистон билан музокаралар олиб бораётгани ҳақида хабарлар тарқалганди. Шу йилнинг октябр ойида Пентагон расмийларининг Ўзбекистонга ташрифи кутилаётгани ва учрашувларда хавфсизлик соҳасидаги ҳамкорлик масалалари муҳокама этилиши маълум қилинди. Шундан сўнг собиқ ташқи ишлар вазири Абдулазиз Комилов Ўзбекистонга АҚШ ҳарбий базаларини жойлаштириш масаласи кўриб чиқилмаётганини, лекин терроризмга қарши кураш бўйича халқаро шартномалар доирасида икки давлат разведка маълумотларини алмашиши мумкинлигини таъкидлаб, миш-мишларга нуқта қўйганди.

Ҳарбий доктрина ва Ташқи сиёсий фаолият концепциясига мувофиқ, Ўзбекистоннинг ҳарбий-сиёсий блокларда қатнашмаслиги ҳамда ўз ҳудудида хорижий ҳарбий базалар ва объектларни жойлаштиришга йўл қўймаслиги қонуний асослар билан белгилаб қўйилган.

Қайд этиш керакки, Ўзбекистон Қуролли кучлари мамлакат миллий манфаатларини, суверенитетини, ҳудудий яхлитлигини ҳамда аҳолининг тинч ҳаётини ҳимоя қилиш, урушлар ва қуролли можароларни қайтариш ва олдини олиш бўйича етарли салоҳиятга эга ҳамда ҳарбийлаштирилган ташкилотларга аъзо бўлиши ва бошқа мамлакатлар ҳарбий базаларини Ўзбекистонга жойлаштириш учун ҳеч қандай эҳтиёж мавжуд эмас. 

Достон Аҳроров тайёрлади