Budjetdan tashqari “cho‘ntaklar”dan to yo‘llardagi radarlargacha - Ochiqlik dekretiga nimalar kiritildi?

Davlat xaridlari, avtomobillar va xizmat safarlari uchun xarajatlar, deputat va senatorlar qaror va qonunlarga qanday ovoz berganidan tortib, ov qilish ruxsatnomasini olishgacha bo‘lgan ma'lumotlar shular jumlasidan.

Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi direktori Akmal Burhonov farmondagi muhim jihatlar yuzasidan Kun.uz'ga ma'lumot berdi.

– Davlat tashkilotlarining veb-saytlariga joylashtirilishi kerak bo‘lgan ma'lumotlardan birinchisi – davlat xaridlari bilan bog‘liq ma'lumotlar. Endi nafaqat davlat xaridlarini amalga oshirgandan keyin, balki xariddan 6 oy avval xarid qilinishi rejalashtiriladigan tovarlar, xizmatlarni e'lon qilib borish talab etiladi.

Nima uchun 6 oy? Biz tahlillarimizda ko‘rdikki, davlat tashkilotlari e'lon qilgan tenderlarda sog‘lom raqobat buzilgan. Masalan, O‘zbekistonda bo‘lmagan biror tovarga 20 kun ichida olib kelib bo‘lmasligini bilgan holda buyurtma berishdan avval tanish firma orqali o‘sha tovarni olib keltirish va tenderni e'lon qilish holatlari kuzatilgan. Bu yerda qonunchilik buzilib, korrupsion sxemalar ishlagan. Shuning uchun ham belgilanyaptiki, davlat tashkilotlari xarid qilinadigan tovarlar va xizmatlarni 6 oy avval e'lon qilishi kerak.

Davlat unitar korxonalarida juda ham ko‘plab xizmat avtomobillari olingan va bu avtomobillar oilaviy yoki boshqa ishlarga ishlatiladi. Buni ham tartibga solish uchun davlat ulushi bo‘lgan korxonalar, davlat tashkilotlari tasarrufidagi avtotransportlar, ularning oylik xarajatlari, shuningdek, boshqa mulklari, ular ijaraga berilsa, shu ijara to‘g‘risidagi ma'lumotlarni ham ochiq e'lon qilib borish majburiyati yuklanyapti.

Bundan tashqari, yana bir korrupsiya belgilaridan biri – xorijdan mehmonlar kelganda, ularga sarflanadigan xarajatlar. Ba'zida o‘ta noreal yoki belgilanganidan ortiqcha xarajatlarni ham uchratish mumkin. Endilikda barcha davlat idoralariga bularni ham ochiqlash majburiyati yuklanyapti. Bular, albatta, mansabdor shaxslarning jamoatchilik oldida mas'uliyatini oshirishga qaratilgan muhim qadam.

Shu paytgacha budjetdan tashqari mablag‘lar davlat xaridlari portali orqali amalga oshirilar edi. Endi esa bu ma'lumotlarning ham ochiqlanishi lozimligi ko‘rsatilyapti.

Shuningdek, mahalliy budjetlarning budjetdan orttirilgan qismi xarajatlarini ham ochiqlanishi belgilandi.

Budjetdan tashqari jamg‘armalarning xarajatlari va tushumlari – umuman qilinayotgan xaridlar barchasi 2021 yil 1 iyuldan boshlab ochiqlanishi kerak. Nafaqat davlat boshqaruv idoralari, mahalliy hokimliklar, shuningdek, sud, prokuratura bo‘limlarining ham budjetdan tashqari xarajatlari 1 iyuldan ochiqlanishi lozim, dedi Akmal Burhonov.

Agentlik rahbarining aytishicha, aslida ochiqlanishi kerak deb hisoblangan ma'lumotlar loyiha ishlab chiqilayotgan vaqtda ancha ko‘proq bo‘lgan.

“Biz bu loyihani ishlab chiqayotganda 300 dan ortiq ochiq e'lon qilinishi kerak bo‘lgan ma'lumotlarni shakllantirgan edik. Bundan tashqari ham minglab ma'lumotlar bor, ular ham ochiqlanishi kerak. Ular ichidan fuqarolar uchun muhim bo‘lgan, ularning huquq va manfaatlariga to‘g‘ridan to‘g‘ri daxl qiladigan ijtimoiy ahamiyatga molik, eng muhimi, korrupsiya omillari bor sohalar ma'lumotlari tanlab olindi.

Shunga binoan, ro‘yxatga 33 toifadagi ma'lumot kiritildi. Bu 33 taning har biri ichiga kirilsa, tarmoqlanib kengayishini ko‘rish mumkin. Masalan, davlat tashkilotining faoliyati bilan bog‘liq ma'lumotlarning ichiga barcha turdagi xaridlari, avtomobil sotib olayotgani, xizmat mashinalari, viloyatlarga, chet elga tashriflari xarajatlari kabi ma'lumotlarga tarmoqlanadi, bu juda katta narsa.

Yoki yana bir misol: foto va videoradarlarning har biri joylashgan joyni e'lon qilish, ushbu radar qaysi turdagi qoidabuzarlikni ro‘yxatga olishini ham e'lon qilishi belgilanyapti”, – dedi Aksilkorrupsiya agentligi direktori.

Xo‘sh, barcha davlat hokimiyati va boshqaruvi, sud va prokuratura organlari hamda davlat ulushi 50 foizdan ortiq bo‘lgan korxonalar uchun majburiy bo‘lgan ushbu talablarning bajarilishini kim nazorat qiladi?

Ochiqlanishi kerak bo‘lgan ma'lumotlar e'lon qilinmasa, kimdir javobgarlikka tortiladimi yoki yana uzr so‘rab, qutulib ketish mumkin bo‘ladimi?

“Umuman bu borada aniq tizim yaratilyapti, ya'ni ma'lumotlarning davriyligi – qaysidir ma'lumotlar har oy, qaysilari har chorakda yangilab borilishi, shuningdek, bu tartiblarga rioya qilinmagani uchun javobgarlik ham belgilanishi ko‘rsatib o‘tilgan.

Farmon ijrosi bo‘yicha vazifalar belgilangan, shunga ko‘ra ma'muriy javobgarlik kodeksiga o‘zgartirish kiritish, yil yakuniga qadar davlat idoralari faoliyati ochiqlik indeksi e'lon qilinishi rejalashtirilgan. Mana shu indeksga asosan ochiqlik tamoyillarini muntazam buzib kelayotgan mansabdor shaxslar, davlat idoralari rahbarlariga nisbatan chora ko‘rish uchun Prezident Administratsiyasi va hukumatga taqdimnomalar kiritib boramiz”, – deydi Akmal Burhonov.

Yana bir holat. Farmon bilan Oliy Majlis palatalariga o‘z majlislarini jonli efirga uzatish tavsiya qilindi.

Anchadan buyon bunday amaliyotdan foydalanayotgan Senatdan farqli bu tavsiya ko‘proq quyi palata vakillariga tegishli bo‘lsa kerak. Chunki xalq tomonidan saylangan vakillar uncha-muncha qonun loyihalarini jamoatchilikka e'lon qilmasdan o‘tkazib yubormoqda. Saylovchilar va keng jamoatchilik esa o‘zlari ovoz bergan deputat qaysi qonunni yoqlagani, qay biriga qarshi chiqqanidan bexabar. Buning yorqin misoli sifatida ayrim bandlari jamoatchilikning e'tiroziga sabab bo‘lgan «Davlat tili to‘g‘risida»gi, «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi, «Shaxsga doir ma'lumotlar to‘g‘risida»gi qonunlar, YeOIIga kuzatuvchi sifatida qo‘shilish haqidagi qarorni keltirish mumkin.

Bu boradagi savolimizga Burhonov quyidagicha javob berdi.

“Aholi tomonidan ayrim qonunlar qabul qilinganiga e'tirozlar bo‘ldi, bunda deputatlar qanday ovoz bergani ularni saylagan xalq uchun qiziq. Bizda shu paytgacha o‘sha qonun loyihasi bo‘yicha qaysi deputat qanday fikr bildirgani yoki bergan ovozi ochiqlanmas edi. Hujjat bilan endilikda nafaqat parlament muhokamalari ochiq o‘tkaziladi, balki deputatlarning bergan ovozini ham bilish imkoniyati paydo bo‘lyapti.

Texnik jihatdan tayyorlik hisobga olingan holda 1 dekabrdan keyin amalga oshiriladi. Bunda parlament a'zolarining fikrlari olingan holda shunday xulosaga kelingan”.

Ko‘rib turganingizdek, deputatlar majlislarini ochiqlashga shoshilmayapti. Chunki, farmonning ularga tegishli tavsiyaviy bandi 1 dekabrdan kuchga kiradi.

Esingizda bo‘lsa, o‘tgan oyda «Qizil kitob»dagi qo‘ng‘ir ayiq Ekologiya qo‘mitasi raisining ruxsati bilan Toshkent viloyatida rossiyalik ovchi tomonidan otib o‘ldirilgan, bu jamoatchilik e'tirozlariga sabab bo‘lgandi. Ayrimlar Ekologiya qo‘mitasi raisining iste'fosini talab qilgan, ba'zilar esa «Ekologiyani u kishining o‘zidan asrash kerak bo‘lyapti», degandi.

Akmal Burhonovning aytishicha, Ekologiya qo‘mitasi raisi bilan bo‘lgan ushbu voqea va unga jamoatchilikning reaksiyasi yangi farmonga ov qilish, ruxsatnoma va yo‘llanma berish, uning to‘lovlari to‘g‘risidagi barcha ma'lumotlarni doimiy ravishda ochiqlab borish talabini kiritishga turtki bo‘lgan.

“Dastlab loyihada ov qilish bilan bog‘liq ochiqlanishi lozim bo‘lgan ma'lumotlar bandi yo‘q edi. Yaqinda qo‘ng‘ir ayiqning o‘ldirilishi bilan bog‘liq voqeadan keyin aholi orasida katta rezonans berdi. Shunga ko‘ra ijtimoiy ahamiyatga molik litsenziyalarning egalari, ruxsat beruvchi va oluvchilar to‘g‘risidagi ma'lumotlar e'lon qilib boriluvchi ro‘yxatga ov qilish bilan bog‘liq litsenziyalarni ham kiritdik.

Lisenziyaga aloqador holatlar juda ko‘p. Yer qa'ridan foydalanganlik uchun ruxsat olish kerak, tekshirilganda qaysidir davlat idorasi rahbari tomonidan og‘zaki “ruxsat” asosida ishlab kelayotganini ham ko‘rdik. Farmon bilan shu kabi litsenziyalar haqidagi ma'lumotlarni ochiqlash majburiyati yuklanadi. 1 iyuldan boshlab bu ham ochiqlanishi kerak”, – dedi u.

Farmonda ko‘rsatilgan qoida va tartiblarning buzilishi davlat organlari va tashkilotlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risidagi qonunchilik buzilishi sifatida baholanadi.

Aksilkorrupsiya agentligi ochiqlikka oid qonunchilik talablarini muntazam ravishda buzayotgan mansabdorlarni javobgarlikka tortish bo‘yicha Prezident Administratsiyasi va Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritib boradi.

“Farmon bilan belgilangan vazifalar qatoriga “Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining ochiqligi to‘g‘risida”gi qonunni yangi tahrirda qabul qilish ham kiritilgan. Uning asosiy konsepsiyasi sifatida davlat idoralarining ochiqligi prezumpsiyasi joriy qilinyapti.

Bu nima degani? Qonun bilan taqiqlanmagan barcha ma'lumotlar ochiq bo‘lishi lozim. Buning ortidan "Davlat sirlarini saqlash to‘g‘risida" gi qonun qabul qilinishi ham belgilanyapti, unda qaysi hujjatlar ochiqlanmasligi kerakligi aniq belgilab beriladi. Qaysi hujjatlar davlat siriga bog‘liqligi yoki uni davlat siridan chiqarish tartibi ko‘rsatiladi. Unda belgilanmagan barcha ma'lumotlar nafaqat ochiqlanishi, balki uni har qanday fuqaro olish huquqiga ega ekani va davlat idoralari bu talabga javob bermagani uchun javobgarlik qat'iy belgilanadi”, – dedi Akmal Burhonov.

Prezident farmoni jamoatchilikda ochiq ma'lumotlardan foydalangan holda surishtiruvlar o‘tkazish imkoniyatini oshiradi.

Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi direktori Akmal Burhonov ham farmon amalda ishlashini nazorat qilishda agentlik keng jamoatchilikning yordamiga tayanishini bildirdi.

“Farmon ijrosini nazorat qilish va muvofiqlashtirishga mas'ul organ sifatida Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi belgilandi. Bundan tashqari, farmon ijrosini nazorat qilishda fuqarolar va jamoatchilikni o‘rnini oshirish borasida bir qator normalar bor. Ayniqsa, davlat tashkilotlari va vazirliklar qoshidagi jamoatchilik kengashi mas'uliyatini oshirish, kengash a'zolari ro‘yxatini e'lon qilish kerak bo‘ladi.

Albatta, faqat agentlikning o‘zi bu farmon ijrosini nazorat qilishga kuchi yetmaydi, bizga fuqarolik jamiyati institutlari, ommaviy axborot vositalari va nodavlat tashkilotlarning yordami kerak. Shu maqsadda, agentligimiz huzurida “Jamoatchilik nazoratini rivojlantirish jamg‘armasi” tashkil qilinishi rejalashtirilmoqda. Ushbu jamg‘arma orqali ochiqlik ta'minlashga yordam beradigan nodavlat tashkilotlarni rag‘batlantirish, ularga amaliy, metodik va moliyaviy yordamlar ko‘rsatiladi”, – dedi Akmal Burhonov.

Farrux Absattarov,
Kun.uz muxbiri.
Tasvirchi – Nuriddin Nursaidov.